-چرا مردم از تپه منتهی به هتل اسپیناس بالا رفتند؟
*چون اگر از تپه پایین می‌رفتند به هتل نمی‌رسیدند.
*چون از معدود تپه‌‌هایی بود که حکومت آبادش نکرده بود و می‌توانستند از آن بالا بروند.
*چون تنها وقتی بود که مردم می‌توانستند یک دل سیر هتل اسپیناس را تماشا کنند.
*چون ما ایرونیا اصلاً این‌جور، ما ایرونیا اصلاً اون‌جور (نمای نزدیک از زدن توی سر ایرونیای بدبخت)
*چون اینجا خاورمیانه است (با افکت آه عمیق همراه با دود کردن سیگار در کافی‌شاپ)

-چرا مردم پشت اتومبیل رونالدو دویدند؟
*چون اگر نمی‌دویدند به اتومبیلش نمی‌رسیدند.
*چون دهه‌هاست دارند می‌دوند ولی نمی‌شود که نمی‌شود. گفتند شاید این دفعه دویدیم و شد...
*چون در کشور عزیز ما، دویدن پشت اتومبیل آدم‌های معروف دهه‌هاست که به یک رسم ملی و میهنی تبدیل شده است.
*چون دهه‌هاست مردم عادت کرده‌اند دنبال همه‌چیز از مرغ و تخم‌مرغ گرفته تا اصلاً دنبال خود زندگی بدوند. ماشین رونالدو که جای خود دارد.
*چون ایران هرروز و هر شب شاهد آمدن سلبریتی‌های دنیا اعم از هنری و ورزشی و سیاسی و غیره است و برای ما، دویدن پشت ماشین سلبریتی‌ها به یک عادت روزمره مردمی تبدیل‌شده است.
*چون مردم ما ندیدبدیدند و مثل سایر مردم دنیا چشم و دل سیر نیستند. جاهای دیگر دنیا سلبریتی‌ها دنبال ماشین مردم می‌دوند، در کشور مای خاورمیانه‌ای ذلیل بدبخت بیچاره، برعکس.
*چون برای اولین بار بعد از مدت‌ها در مدت حضور مردم، نیروهای پلیس و سایر نیروهای حافظ نظم، از صحنه غایب و در حال رفع خستگی! و تجدیدقوا! بودند. این است که مردم، آزاد و رها بودند که در خیابان بدوند و هم را هل بدهند و زیر دست و پای هم بروند و داد بزنند و دوز گفتمان کوفتمان آمیز «این مردم ندیدبدید اصلاً نظم ندارن چرا این‌جوری می‌کنن ... اًه حالم به‌هم خورد» را در فضای مجازی تا حد هزارها گیگ بالا ببرند.
*چون به گفته رئیس باشگاه پرسپولیس، رونالدو از آرمان‌های مردم فلسطین دفاع کرده و صهیونیسم را خوار و ذلیل کرده. این است که پشت ماشین رونالدو دویدند تا با آرمان‌های مردم فلسطین تجدید بیعت کنند که فیلم و عکسش در کشوی خانه رئیس باشگاه موجود است و عندالمطالبه توسط دختر عزیزشان در حضور رونالدو ترجمه خواهد شد.

-چرا درِ هتل اسپیناس شکست؟
*چون نشکن نبود.
*چون تحمل دیدن مردم عادی را نداشت؛ از دیدن آن‌ها قلبش جریحه‌دار شد و شکست.
*چون همگام با اخلاق عمومی جامعه دچار فروپاشی شد.
*از شدت خوشحالی ناشی از دیدن رونالدو در چارچوبش نگنجید و شکست.
*چون چاره دیگری برای راه دادن مردم عادی به هتل نداشت.

-تصویر خدابیامرز بابا خوزه، پدر رونالدو دست مردمی که به استقبال آمده بودند چکار می‌کرد؟
*به حال مردمی که تا حالا سلبریتی جهانی ندیده‌اند غصه می‌خورد.
*داشت از اینکه پسرش از محیط بسته و محدود و خفه عربستان با شلوار کوتاه به ایران آزاد آمده و سیم‌کارت بدون فیلتر دارد و فرش نفیس هدیه گرفته و پیش پایش مسیر فرودگاه را اسفالت کرده‌اند و دختر رئیس باشگاه به استقبالش آمده از شدت خوشحالی ذوقمرگ می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شد.

- چرا دروازه‌بان النصر در ساعات اولیه ورودش گم شد؟
*مقامات ایرانی فکر کردند او را چند ساعت پیش خودشان نگه دارند، بلکه عربستان پولی را که بابت فیش‌های حج تمتع گرفته آزاد کند.
*پیامک سهام عدالت برایش آمده بود. رفته بود سهمش را بگیرد.
*چون پیش‌بینی کرده بود که بودن و نبودنش در این سفر و در دروازه تغییری در نتیجه بازی ایجاد نمی‌کند، چند ساعتی خودش را گم کرده بود.

-چگونه و طی چه روندی حجاب (پوششی که به بخشی از جامعه سنتی و مذهبی ایران تعلق داشت و برخاسته از اعتقادات دینی و فردی بود) توسط نظام جمهوری اسلامی عرف جمعی تلقی شد، رنگ قانون به خود گرفت و رعایت نکردن آن جرم‌ انگاشته شد؟

-پرسش مهم‌تر: آیا جامعه ایران، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی درک درستی از سیاست‌های حکومت انقلابی آتی در برابر حجاب داشت و آیا الزام رعایت حجاب اسلامی جزو وعده‌های رهبران انقلاب بود؟

در این روزها (که مسئله حجاب اجباری به یکی از مسئله‌سازترین و پرمناقشه‌ترین مسائل جامعه تبدیل‌شده است)، سؤالات بالا برای
بسیاری از ما مطرح است. مطلب حاضر، تلاشی است برای دستیابی به پاسخ برای این سؤالات. برای این منظور، آرشیو نشریات از زمانی که در نوفل‌لوشاتو اولین اندیشه‌های برقراری نظام جمهوری اسلامی مطرح شد تا سال 1362 (که حجاب اجباری جزو قوانین جمهوری اسلامی قرار گرفت) مرور شده تا تصویری از روند برخورد با مسئله حجاب اجباری از سوی اهالی سیاست و فکر و فرهنگ و نیز عکس‌العمل‌های جامعه نسبت به آن ارائه دهد. بی‌شک این بررسی به علت محدودیت‌های فضای رسانه‌ای آن روزها و همچنین دخالت داشتن جهت‌گیری‌های سیاسی در ارائه خبر، تمامی رخدادها را در برنمی‌گیرد و یا در بسیاری از موارد نیازمند سفید خوانی است. برای مثال سمت‌و‌سوی خبرهای روزنامه‌های کیهان و اطلاعات و مجله زن روز در دو بازه زمانی پیش از انتصاب مدیر موسسه ازسوی دفتر امام در اردیبهشت 1359 و پس‌ازآن، باهم متفاوت و گاه متضاد است. بااین‌حال خبرها و گفته‌ها می‌توانند همدیگر را کامل کنند و تصویری را ازآنچه تا زمان اجباری شدن حجاب در جامعه گذشته است انعکاس دهند. مرور آنچه در روزنامه‌ها درباره حجاب در بازه زمانی موردنظر انعکاس یافته است به ترتیب زمانی در ادامه مطلب حاضر آمده است. در این مطلب به اخبار روزنامه‌ها استناد شده است ولی در چند مورد لازم دیده شد که از برخی اسناد تاریخی دیگر نیز کمک گرفته شود. درنهایت با مروری بر آنچه در آن روزها گذشته، می‌توان به این تحلیل و جمع‌بندی درباره روند اجباری شدن حجاب رسید:

- جایگاه زنان در نظام اسلامی و اجباری شدن حجاب در جمهوری اسلامی ازجمله سؤالات و ابهاماتی بود که پیش از پیروزی انقلاب از سوی خبرنگاران در دیدار با امام خمینی و اطرافیانشان مطرح می‌شد. پاسخ‌هایی که به این سؤالات از سوی ایشان و دیگر سخنگویان انقلاب داده می‌شد مبهم و گاه تناقض‌آمیز بود و معمولا به ذکر کلیاتی قابل تأویل و تفسیر اکتفا می‌شد که درمجموع می‌توانست هر طیفی را از ظن خود یار انقلاب اسلامی سازد و زمینه حضور زنان بی‌حجاب را هم درصحنه انقلاب به امید فردای آزاد فراهم کند، در این میان، ناهم‌سویی ادراکی و شناختی سؤال‌کننده و سؤال شونده از موضوع، بر ابهام مسئله می‌افزود. برای مثال، در مواردی، سؤال‌کننده «چادر» را مصداق حجاب می‌گرفت و بر آن اساس برای پرسش درزمینهٔ حجاب اجباری، از اجباری شدن چادر سؤال می‌کرد و در برابر، پاسخ‌های مبتنی بر اجباری نبودن چادر، می‌توانست از سوی اذهان ناآگاه نشانه آزادی پوشش زنان تلقی ‌شود.
- پس از پیروزی انقلاب مسئله‌ی حجاب اجباری از سوی روشنفکران، گروه‌های چپ‌گرا، مبارزان انقلابی و بسیاری از زنان در اولویت قرار نداشت و مبارزه با امپریالیسم دغدغه غالب بود. ازاین‌رو وقتی امام خمینی سه هفته پس از پیروزی انقلاب به بی‌حجابی زنان کارمند اعتراض کردند و در پی آن اقدامات برای حجاب اجباری آغاز شد و اعتراض برخی زنان و دختران دانش‌آموز را برانگیخت، انقلابیون چپ و بسیاری روشنفکران حجاب را مسئله‌ای فرعی قلمداد می‌‌کردند که مطرح ساختن آن ممکن بود زمینه‌ساز ایجاد تشتت در صف مبارزات علیه امپریالیسم تلقی شود. از اینرو با معترضان به حجاب اجباری همراهی نکردند. حتی فعالان سیاسی مخالف با حجاب اجباری نیز مخالفت خود با حجاب را از منظر آرمان‌های انقلاب مطرح کردند و نه از منظر حقوق شهروندی. ازاین‌رو در آن سال‌ها در میان مخالفت‌ها با حجاب اجباری رد پایی از تشکل‌ها و گروه‌های سیاسی دیده نمی‌شد و ارتباط معنی‌داری میان گروه‌های سیاسی و معترضان کف خیابان وجود نداشت، اعتراض‌های خیابانی به حجاب اجباری یک حرکت متشکل و سازمان‌یافته نبود و بیشتر قالب شورش و تظاهرات پراکنده داشت.
-از همان ابتدا، پراکندگی و سازمان داده نشدن تظاهرات ضد حجاب باعث شد که حکومت از سویی و متعصبین از سوی دیگر امکان بیشتری برای سرکوب آن داشته باشند. شدت عمل برخی هواداران حجاب اجباری بر علیه مخالفان، بر افول این حرکت در ماههای ابتدایی انقلاب موثر بود. برخی موافقان حجاب اجباری چنان عمل کردند که دادستانی مجبور به تقبیح آن شد و دفتر امام خمینی در قالب استفتا و نیز اطلاعیه به محکوم کردنش پرداخت. در سالهای بعد همزمان با بسته‌تر شدن فضای سیاسی دایره تظاهرکنندگان بر علیه حجاب اجباری تنگ‌تر شد و در این میان عناصر حکومتی توانستند با انتساب تظاهرکنندگان به سلطنت‌طلبان وهواداران بختیار به سرکوب آن بپردازند. واقعه کشف حجاب رضاخانی زمینه‌ای را فراهم ساخته بود که گروه‌های موافق با اجباری شدن حجاب، حق انتخاب پوشش را «ارثیه رضاشاه پهلوی» بنامند و تظاهرات کنندگان را به پیروی و همسویی با رژیم پیشین متهم کنند و به آن بعد سیاسی دهند. در این میان شناسایی و دستگیری برخی چهره‌های شناخته شده سیاسی، فرهنگی و هنری رژیم سابق در میان تظاهرکنندگان نشانگر استفاده برخی نیروها و تشکل‌های مخالف انقلاب از این حرکت اعتراضی بود که زمینه انتساب آن به وابستگان رژیم سابق را فراهم ساخت که به یاری روش‌های تند در برابر مخالفان مثل پاک‌سازی‌های گسترده زنانی که در اعتراض به حجاب اجباری لباس سیاه پوشیده بودند آمد.
- در سال‌های منتهی به انقلاب، در سایه رشد و شکل‌گیری حرکت‌های انقلابی بین روشنفکران مسلمان، نگاه به حجاب هم از شکل سنتی آن به لباس مبارزه انقلابی، ضد استعماری، ضد مصرفی ،ضد امپریالیستی و به یکی از نماد‌های مبارزه با حکومت پهلوی بدل شده بود که در گفته‌های رهبران انقلاب هم منعکس است. پوشش به سبک غربی توسط انقلابیون، نشانی از غرب‌زدگی جامعه در دوران پهلوی تلقی می‌شد. این نگاه به وجه انقلابی حجاب (که در میان اقشار جوان و تحصیل‌کرده، وجه سنتی آن را به حاشیه برده بود) زمینه‌ را برای پذیرش حجاب در جامعه انقلاب‌کرده فراهم ساخته بود؛ نگاهی که بر دیدگاه انقلابیون الجزایر و فلسطین تکیه داشت و از نگاه فرانتس فانون به حجاب به‌منزله وسیله مبارزه و مقاومت شاهد می‌آورد. رد پای این نگاه در مواضع و عکس‌العمل‌های فعالان سیاسی و فکری را می‌توان هم‌زمان با زمزمه‌های اجباری شدن حجاب میان معتقدین به آن و نیز افکار عمومی دید که این امر یعنی حضور نمادین حجاب در مبارزه علیه حکومت پهلوی راه را برای الزامی شدن آن در سال‌های پس از انقلاب هموار کرد و باعث شد که توجه اقشار مذهبی کمتر به ابعاد فاجعه‌بار اجباری شدن حجاب جلب شود.
- از زمانی که امام خمینی سه هفته پس از پیروزی انقلاب به حضور زنان بی‌حجاب در ادارات اعتراض کردند اظهارات متناقض و متفاوتی از سوی رهبران انقلاب در ارتباط با حجاب بیان شد که گاه از اجباری نبودن و گاه از اجباری بودن و گاه گذاشتن حدود حداقلی و گاه حداکثری از حجاب حرف می‌زدند و دستیابی به یک جمع‌بندی مشخص از سیاست حکومت در زمینه حجاب را از منتقدان سلب می‌کردند. این امر باعث کند شدن و گاه توقف حرکت‌های اعتراضی در برابر حجاب اجباری شد. پیش از برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی، بحث حجاب به حاشیه رفت و 14 ماه بعد (تیر 59) دوباره از سوی امام خمینی بر حجاب اجباری در ادارات (همگام با طاغوت زدایی) تأکید شد.
- کاریزمای امام خمینی و فصل‌الخطاب بودنشان مانع از آن بود که مخالفتی در برابر نظرات ایشان درزمینهٔ حجاب اجباری از سوی نیروهای وفادار به انقلاب شکل گیرد و یا ابراز شود. اگر هم مخالفتی از سوی نیروهای سیاسی یا مذهبی وفادار به انقلاب صورت گرفت، به فضای عمومی و رسانه‌ای کشیده نشد. آنچه در فضای رسانه‌ای در سال‌های ابتدای انقلاب دیده می‌شود، موافقت همه چهره‌های انقلابیِ مذهبی با اصل حجاب اجباری است و اگر نقدهایی از سوی این قشر به این مسئله صورت می‌پذیرد، انتقاد به نحوه و زمان اجرای آن است.
- التهاب فضای سیاسی کشور از ابتدای پیروزی انقلاب و رخدادهایی چون تسخیر سفارت آمریکا، ورود گروه‌های سیاسی به فاز نظامی، ترورها و جو ناپایدار سیاسی، نقشه کودتا، جنگ با عراق و ده‌ها رخداد ریزودرشت دیگر بحث در زمینه حجاب اجباری و مخالفت با آن را به حاشیه برد و درعین‌حال دست نیروهای تندرو را باز گذاشت که با توسل به التهاب جامعه درگیر جنگ و شهادت، در برابر بی‌حجابی شدت عمل به خرج دهند و امکان حرکت اعتراضی را از مخالفان بگیرند.
- حجاب اسلامی جزو مهم‌ترین خواسته‌های مراجع و روحانیون تلقی می‌شد و با توجه به نفوذ فکری و اعتقادی و عملی روحانیت میان اقشار مذهبی آن روزها، اجباری شدن حجاب از سوی قشر مذهبی هوادار انقلاب درون گفتمان ایدئولوژیک جا می‌گرفت و این، مخالفت با حجاب اجباری را از سوی منتقدین دشوارتر می‌کرد و هزینه مخالفت با حجاب اجباری را بالا می‌برد.
- جمهوری اسلامی آن‌چنان بهشت موعودی را به مردم وعده می‌داد که ملت تشنه عدالت و رفاه و آسایش و تأمین کلیه نیازهای دنیوی و اخروی، در اعتماد به رهبران، به آینده‌ای سرشار از خوشی و رفاه چشم دوخته بودند و اجباری شدن حجاب را در این بهشت موعود در برابر باران نعمات و رحمت‌ها، امری پذیرفتنی می‌پنداشتند و چه‌بسا از آن استقبال می‌کردند!
برای دستیابی به تصویری دقیق‌تر، آن‌چه در ارتباط با حجاب اجباری از زمان طرح اندیشه جمهوری اسلامی در نوفل‌لوشاتو تا زمان قانونی شدن حجاب اجباری در 1362 آینه مطبوعات منعکس شده است، در زیر می‌آید:

27 مهر 57- ابوالحسن بنی‌صدر: در حکومت اسلامی تحصیل و درس خواندن زن درصورتی‌که مواضع شرعی مراعات شود آزاد است و همان‌گونه که در اعلامیه رهبر شیعیان بود در مبارزات سیاسی و اجتماعی نیز دوشادوش مردان خواهند بود. (1)
26 دی 57 - خبرنگار فرانسوی: به نظر شما دخترها و زنان حتماً باید در چادر پوشیده شوند؟
آیت‌الله منتظری: اصولاً حجاب اسلامی به معنی پوشیدن بدن در چادر و انزوای از اجتماع نیست. هدف است که زن در جامعه لخت نباشد که وسیله شهوت‌رانی قرار گیرد وگرنه با مراعات حجاب اسلامی و عدم اختلاط دختر و پسر ازنظر اسلام، آزادی‌های موردنیاز برای زنان و دختران تأمین می‌شود و آن‌ها از تمام مزایا و حقوق اجتماعی مشروع بهره‌مند هستند. (2)
1 بهمن 57- خبرنگار السفیر: آیا در جمهوری اسلامی آینده ایران پوشیدن چادر برای زنان اجباری خواهد بود یا نه؟
امام خمینی: زن مسلمان به دلیل تربیت اسلامی خود پوشیدن چادر را انتخاب کرده است. در آینده زنان آزاد خواهند بود که دراین‌باره تصمیم بگیرند. ما فقط لباس‌های جلف را ممنوع خواهیم کرد. (3)
3 بهمن 57 - نوشابه امیری، خبرنگار کیهان: چون مرا به‌عنوان یک زن پذیرفته‌اید این نشان‌دهنده این است که نهضت ما، نهضتی مترقی است ولی دیگران کوشیده‌اند آن را عقب‌مانده نشان دهند. فکر می‌کنید آیا زنان ما حتماً باید حجاب داشته باشند و مثلاً روسری روی سر داشته باشند؟
امام خمینی: اما اینکه شمارا پذیرفتم، بنده شمارا نپذیرفتم شما آمدید اینجا و من نمی‌دانستم شما می‌خواهید بیایید اینجا که پذیرفتم. این هم دلیل بر این نیست که اسلام مترقی است که به‌مجرداینکه شما به اینجا آمدید دلیل بر این است که اسلام مترقی است. ترقی هم به این نیست که زن‌ها خیال کرده‌اند یا مردهای ما خیال کرده‌اند. ترقی به کمالات انسانی و با اثر بودن یک زن در مملکت است، نه اینکه سینما برویم که دانس برویم. این‌ها ترقیاتی است که محمدرضا برای شما درست کرد که شمارا به عقب رانده کند که ما باید بعدها جبران کنیم. شما آزادید در کارهای صحیح دانشگاه بروید یا هر کاری را که صحیح است بکنید و همه ملت آزادند و این‌ها اما اگر بخواهید کارهای خلاف عفت بکنید و یا کارهای خلاف ملت بکنید از آن‌ها جلوگیری می‌شود و این دلیل بر ترقی و مترقی بودن است. (4)
3 بهمن 57- خبرنگار اطلاعات: نقش زنان در حکومت اسلامی چگونه خواهد بود آیا مثلاً در امور کشور هم شرکت خواهند داشت برای مثال وکیل و وزیر خواهند شد؟ البته اگر لیاقت داشته باشند؟
امام خمینی: در مورد این‌گونه مسائل حکومت اسلامی تکالیف را معین می‌کند و الآن وقت اظهارنظر در این زمینه‌ها نیست. زنان ایران سهمی چون مردان دارند. ما همه گونه آزادی را به زن خواهیم داد. البته جلو فساد را می‌گیریم و در این مورد دیگر بین زن و مرد فرقی نیست. (5)
7 بهمن 57- خبرنگار فرانسوی: برخی از رسوم اسلامی مانند حجاب اجباری رهاشده است. آیا در جمهوری اسلامی از نو اجباری خواهد شد؟
امام خمینی: حجاب به معنای متداول میان ما، که اسمش حجاب اسلامی است، با آزادی مخالفتی ندارد؛ اسلام با آنچه خلاف عفت است مخالفت دارد؛ و ما آنان را دعوت می‌کنیم که به حجاب اسلامی روی‌آورند؛ و زنان شجاع ما دیگر از بلاهایی که غرب به‌عنوان تمدن به سرشان آورده است به ستوه آمده‌اند و به اسلام پناهنده شده‌اند. (6)
5 بهمن 57- دکتر ابراهیم یزدی در گفتگو با نوشابه امیری، خبرنگار کیهان: در دولت اسلامی هیچ‌کس حق ندارد مزاحم آزادی مردم بشود. زن‌ها آزاد خواهند بود تا سرنوشت خود را انتخاب کنند و هیچ فشاری در موارد مختلف ازجمله لباس کار-نوع لباس و تحصیلات به اراده هر کس بستگی دارد چه زن و چه مرد کسانی که تحت عناوین مختلف به مردم حمله می‌کنند دانسته و ندانسته وابسته به دستگاه هستند آنچه در نظام اسلامی باید رعایت شود عفت و عصمت است... ولو اینکه کسی معتقد به حجاب اسلامی نباشد باید یک اصولی را رعایت کند. این مختص زنان نیست. اسلام جلو هر نوع فسادی را خواهد گرفت و در مقابل آن ایستادگی خواهد کرد. خواه فساد مردان و خواه فساد زنان. آنچه را که ما مخالف هستیم این است که زنان ما به‌صورت یک شیء درآیند و آنچه که ما خواستاریم آن است که زنان شخصیت انسانی خود را بیابند. (7)
17 بهمن 57-آیت‌الله طالقانی در گفتگو با خبرنگار روزنامه ترکیه: ما با آزادی به معنای عروسک بودن زن که در جامعه غربی هست مخالفیم اما با اشتراک زنان در مسائل اجتماعی و اقتصادی توافق کامل داریم چنانکه در مبارزه کنونی ما میلیون‌ها زن ایرانی نقش عمده‌ای بازی می‌کنند و یکی از پایه‌های مهم مبارزه هستند. (8)
*امام خمینی: زنان در انتخاب فعالیت و سرنوشت و همچنین پوشش خود با رعایت موازین آزادند؛ و تجربه کنونی فعالیت‌های ضد رژیم شاه نشان داده است که زنان بیش‌ازپیش آزادی خود را درپوششی که اسلام می‌گوید یافته‌اند. (9)
۱۶ اسفند ۵۷- امام خمینی در مدرسۀ فیضیه قم: الآن وزارتخانه‌ها- این را می‌گویم که به دولت برسد، آن‌طوری که برای من نقل می‌کنند- باز همان صورت زمان طاغوت را دارد. وزارتخانه اسلامی نباید در آن معصیت بشود. در وزارتخانه‌های اسلامی نباید زن‌های لخت بیایند؛ زن‌ها بروند اما باحجاب باشند. مانعی ندارد بروند؛ اما کار بکنند، لکن باحجاب شرعی باشند، با حفظ جهات شرعی باشند. (10)
17 اسفند 57 -حجت‌الاسلام شهاب‌الدین اشراقی، داماد آقای خمینی در گفتگو با رادیو: من فکر می‌کنم این کار صحیح نباشد که عده‌ای بخواهند با تندروی و شدت عمل جلوی خانم‌ها را بگیرند. باید حجاب رعایت شود و قوانین اسلامی موبه‌مو اجرا گردد و در همه مؤسسات و ادارات و مدارس و دانشگاه‌ها به این موضوع توجه شود اما حجاب باید در نظر داشت که به معنای چادر نیست همین‌قدر که موها و اندام پوشانده شود و لباس آبرومند باشد حالا به هر شکلی که باشد مهم نیست چادر چیز متعارفی است و بسیار خوب است. اما به خاطر طرز کار و نوع کار خانم‌ها شاید گاهی پوشاندن مو و بدن به طریق دیگر هم حجاب باشد حرفی نیست. باید طبق نظر مبارک امام حجاب اسلامی در سطح کشور با اشتیاق اجرا شود. ولی مردم هم نباید منکر را با منکر دیگر دفع کنند. باید با روش‌های مسالمت‌آمیز و نصیحت و راهنمایی خانم‌ها را تشویق کرد که حجاب اسلامی داشته باشند... در مورد اقلیت‌های مذهبی همیشه نظر مبارک امام این بوده که آن‌ها از هر حیث مورداحترام و حمایت باشند. ... آن‌ها باید باکمال آزادی زندگی کنند؛ اما اگر خانم‌های اقلیت‌های مذهبی هم رعایت حجاب اسلامی را بکنند چه‌بهتر. (11)
17 اسفند 57-گروه‌ها و دستجات مختلف زنان از صبح امروز در خیابان‌های مرکزی و شمالی تهران به مناسبت روز جهانی زن و اعلام نظر درباره حجاب دست به راهپیمایی زدند. در راهپیمایی‌های امروز زنان، تعداد زیادی از دانش آموزان مدارس دخترانه نیز شرکت داشتند. آن‌ها ضمناً علیه کسانی که به زنان بی‌حجاب در روزهای اخیر حمله کرده‌اند شعار می‌دادند. شعار تظاهرکنندگان: حجاب اصلی زن، نجابت و پاکی اوست بود. در ادارات و وزارتخانه‌های مختلف نیز از صبح امروز جلساتی برای رسیدگی به مسائل مربوط به حجاب و بحث و گفتگو درباره آن تشکیل‌شده است.
زنانی که امروز پس از راهپیمایی در خیابان‌های شهر به دانشگاه تهران رسیده بودند گفتند در خیابان‌ها برخی مردان به ما می‌گویند: «یا روسری، یا توسری». این توهین بزرگی است به نیمی از اجتماع که در انقلاب اخیر در کنار مردان شرکت داشتند و شهید دادند. هم‌زمان با حمله گروهی از مردان در میدان ولیعصر به چند زن بی‌حجاب و پرتاب سنگ به‌طرف آن‌ها که منجر به مجروح شدن چند نفر از آن‌ها شد، راهپیمایی به‌طرف دانشگاه تهران ادامه یافت. حمله به زنان بی‌حجاب امروز در برخی نقاط تهران در حالی صورت گرفت که چندین بار از سوی برخی مراجع تقلید و روحانیون پیشرو اعلام شد که چنین عملی با روح اسلام هماهنگی ندارد و مورد تائید نیست و منظور از پوشش اسلامی، تنها پوشاندن مو و زیورآلات زنان است.
15 هزار زن که در دانشکده فنی دانشگاه تهران جلسه سخنرانی داشتند به دنبال یک رأی‌گیری تصمیم گرفتند دست به راهپیمایی بزنند. آن‌ها درحالی‌که گروهی از مردان همراهشان بودند به‌طرف نخست‌وزیری حرکت کردند. زن‌ها شعار می‌دادند: «ما با استبداد مخالفیم» و «چادر اجباری نمی‌خواهیم.» پیش از ظهر امروز یک گروه از مردان تندرو با شعار «مرگ بر ارثیه رضا کچل» وارد دانشگاه تهران شدند و به نفع چادر و حجاب دست به تظاهرات زدند»(12)
19 اسفند 57- تظاهرات در ارتباط با حجاب در چند دبیرستان دخترانه آن‌قدر بالا گرفت که مدیرکل آموزش‌وپرورش تهران صبح امروز در چند دبیرستان دخترانه حضور یافت و با دانش‌آموزان دراین‌باره صحبت کرد.
هزاران زن تهرانی امروز به‌عنوان اعتراض به حجاب اجباری در کاخ دادگستری گرد آمدند و درحالی‌که فریاد می‌زدند: «رهبر ما خمینی، مرام ما آزادی» خواستار رفع تبعیض علیه زنان شدند. در این اجتماع هما ناطق بیانیه سازمان ملی دانشگاهیان را قرائت کرد و گفت: «ما مخالف حجاب نیستیم، بلکه مخالف تحمیل آن هستیم. (...) زنان بی‌حجاب هرگز به زنان باحجاب توهین نکرده‌اند بنابراین ما خواستار احترام متقابل هستیم.» سخنان خانم ناطق بارها با شعارهای زنان حاضر در جلسه قطع شد که فریاد می‌زدند: «حجاب ما، عفت ماست.» زنانی که امروز در دادگستری اجتماع کرده بودند قطعنامه‌ای صادر کردند و بند اول آن این بود: «پوشش متعارف زنان باید به توجه به عرف و عادت و اقتضای محیط، به تشخیص خود آن‌ها واگذار شود.» (13)
19 اسفند 57-زنان روز جمعه پس از پایان راهپیمایی در دانشگاه تهران هنگام سوارشدن به اتوبوس توسط مخالفین با سنگ و گل و برف و ضربات مشت مورد هجوم قرار گرفتند. طبق یک گزارش اتومبیلی در همین روز در خیابان شاه قصد راندن به میان جمعیت را داشته که از این کار جلوگیری شده است. (14)
19 اسفند 57-امام خمینی: ما خیرخواه بانوان محترم هستیم. ماد نمی‌خواهیم که آن‌ها به فساد کشیده بشوند. ما نمی‌خواهیم که ملعبه دست جوان‌های اراذل باشند. ما آن‌ها را توصیه می‌کنیم که از راه‌های سابق برگردند. (15)
19 اسفند 57- دفتر امام خمینی: بر اساس خبرهای رسیده گروهی جنایتکار و خیانت‌پیشه تحت عنوان کمیته مزاحم بانوان محترم شده و به ایشان توهین می‌کنند. مأموران کمیته‌های انقلاب موظف‌اند باکمال دقت مراقب باشند و چنین اعمالی را با نهایت شدت جلوگیری کنند. عاملین چنین اعمالی سریعاً و بشدت مجازات خواهند شد. (16)
19 بهمن 57- سازمان ملی دانشگاهیان: همچنان که شیوه تحمیلی کشف حجاب نتایج زیانباری به همراه داشت تحمیل حجاب نیز در جهت نفی آزادی‌های فردی و تهدیدی بر ایمنی اجتماعی است. انتخاب نوع پوشاک ابتدایی‌ترین حقوق هر فرد است. (17)
19 اسفند 57 -سیمین دانشور: چه مسئله چادر و چه حجاب شرعی اسلامی که اینک برای زنان کارمند و پرستار و پزشک و مهندس و معلم و حقوقدان و کارگر و غیره مطرح‌شده است از مسائل فرعی و فقهی و ظاهری است. درحالی‌که فعلاً کوهی از مشکلات در برابر ما برپا ایستاده و طرح این مسائل با آن آب‌وتابی که از رادیو شنیدیم که حتی خواهران اقلیت‌های مذهبی را هم در برگرفته بود و بعد کشدارکردنش از سوی غرض‌ورزان که: یا روسری، یا توسری، جز اینکه مشکلی بر مشکلاتمان بیفزاید و چنددستگی‌ها و تشتت‌ها را افزون کند حاصلی ندارد (...) ما هر وقت توانستیم این خانه ویران را آبادان سازیم می‌توانیم به سراغ مسائل فرعی و فقهی برویم، می‌توانیم سر صبر و با خیال آُسوده در خانه‌ای از پای‌بست مستحکم بنشینیم و به سرووضع زنان بپردازیم. درد زن‌ها را می‌دانم. مسئله بر سر این نیست که حجاب به سر کنند یا نکنند. مسئله در ترس از لچک‌به‌سر شدن است. مسئله بر سر ترس از دور ماندن از مسئولیت عظیم است. مسئله بر سر غیراساسی چسبیدن و از اساس منفک شدن است؛ اما هر طور که باشد به هر جهت همه می‌دانند که تقوا در پوشیدگی ظاهری نیست. تقوا بایستی مرکوز ذهن و روح انسان چه زن و چه مرد باشد. (18)
20 اسفند 57- عصر گذشته گروهی که شعارهایی به نفع حجاب می‌دادند در محوطه روزنامه کیهان اجتماع کردند و با شعارهای: «ما پیرو قرآنیم، بی‌حجاب نمی‌خواهیم» و «مرگ بر این ارثیه پهلوی» و «رهبر ما خمینی است، حجاب ما زینبی است» پشتیبانی خود را از دستور امام خمینی در مورد حجاب اعلام کردند. این گروه در ساعت 5 بعدازظهر به‌سوی روزنامه آیندگان حرکت کردند. (19)
20 اسفند 57- تظاهرات زنان و دانش‌آموزان دختر در تبریز برعلیه حجاب اجباری (20)
20 اسفند 57-آیت‌الله طالقانی: حالا اینکه روسری سر کنند یا نکنند، بازهم هیچ‌کس اجباری در این کارنکرده است و ما درخواست می‌کنیم حضرت آیت‌الله خمینی نیز اجبار و اکراهی به شکل اکراه بیان نکرده‌اند ولی ما قصد نمایش دادن نداریم. اکنون وزارتخانه‌های ما متحول و انقلابی شده است ازاین‌جهت نیز من نیز درخواست می‌کنم که زنان آلت دست واقع نشوند. هو و جنجال راه نیندازند. همان‌طور که بارها گفتیم همه حقوق حقه زنان در اسلام و محیط جمهوری اسلامی محفوظ خواهد ماند و از آن‌ها خواهش می‌کنم که بالباس ساده، باوقار روسری هم روی سرشان بیندازند، به‌جایی برنمی‌خورد. اگر آن‌هایی هم که می‌خواهند مویشان خراب نشود اگر روی سرشان روسری بیندازند بهتر است و بیشتر محفوظ می‌ماند. اجباری حتی برای زن‌های مسلمان هم نیست، چه اجباری؟ حضرت آیت‌الله خمینی نصیحتی کردند مانند پدری که به فرزندش نصیحت می‌کند. راهنمائیش می‌کند که شما این‌جور باشید به این سبک باشید. حجاب اسلامی حجاب شخصیت و وقار است و هیچ اجباری هم در مورد آن در کار نیست...مسلماً نظر امام هم به مصلحت زنان ما و هم خواهران و دختران ماست و هم مطابق با موازین اصول دین مبین اسلام است... حجاب یک مسئله‌ی سنتی و تاریخی است در عمق تاریخ ما و تاریخ شرق... اشتباه می‌کنند خانم‌های ما که اگر یک روسری روی سرشان بگذارند این‌ها از حیثیت آن‌ها کم خواهد شد... حجاب ساخته‌ی من و فقیه و این‌ها هم نیست، نص صریح قرآن است. آیه‌ی حجاب برای شخصیت دادن به زنان است... آیا این مانع از آن است که کار اداری داشته باشند؟ نه. مانع از این است که کار فرهنگی داشته باشند؟ نه. به شرطی که درراه خدمت باشد... اصل مسئله این است که هیچ اجباری هم در کار نیست و مسئله‌ی چادر هم نیست. (21)
21 اسفند 57- آیت‌الله خمینی در پاسخ به یک خبرنگار زن فرانسوی که درباره‌ی مسئله‌ی حجاب و اعتراض زنان ایرانی پرسیده بود: «همان نظراتی که آقای آیت‌الله طالقانی فرمودند، موردنظر من و صحیح است.»(22)
21 اسفند 57 -بعد از موضع‌گیری‌های روحانیون نسبت به حجاب، گروهی از زنان با عنوان زنان حقوقدان در ۲۱ اسفندماه بیانیه‌ای صادر کرده و در آن اعلام کردند که مسئله حجاب را منتفی می‌دانند و به همین دلیل اعتراضات به این موضوع را پایان می‌دهند، اما موضوع حجاب ختم نشد. جمله‌ای از این بیانیه: از حضرات آیات عظام در دولت موقت جناب آقای مهندس بازرگان که با درایت سیاسی و انقلابی خود عدم اجباری بودن حجاب را اعلام نمودند سپاسگزاری می‌نماید. (23)
22 اسفند 57-یادداشت روز کیهان، بدری طاهر: در شرایطی که تمام مسئولان انقلاب نظرشان را درباره حجاب اسلامی حتی به‌طور رسمی اعلام داشتند و حتی حمله‌کنندگان به زنان بی‌حجاب را ضد انقلابیونی خواندند که در صورت ادامه حملاتشان دستگیر و بشدت مجازات می‌شوند، ادامه تظاهرات زنان چه معنی می‌تواند داشته باشد؟ دشمن امپریالیسم جهانی و جیره‌خوارانش در ایران‌اند که هنوز امید به بازگشت گذشته را دارند. دشمن اصلی را نباید در برابر مسائل فرعی فراموش کرد. (24)
20 اسفند 57-دادستان کل انقلاب: به‌قرار اطلاع عده‌ای در ادارات و سازمان‌ها و معابر مزاحم خانم‌های بدون حجاب می‌شوند. درحالی‌که این امر مخالف منویات امام خمینی می‌باشد که در رادیو و تلویزیون نیز مکرر تشریح گردیده است. به‌طوری‌که تحقیق‌شده این مزاحمین از افراد ضدانقلاب می‌باشند. لذا از برادران و خواهران عزیز تقاضا دارد بهانه به دست مخالفین انقلاب که می‌خواهند از فرصت سوءاستفاده کنند ندهند. درصورتی‌که این اعمال ادامه یابد دستور دستگیری متمسکین داده خواهد شد. (25).
21 اسفند 57 آیت‌الله ربانی شیرازی، نماینده‌ی وقت امام در جنوب کشور: حجاب پوششی است که باید رعایت بشود. زن‌ها نباید نیمه سکسی بیرون بیایند و ظاهری فریبنده داشته باشند. مفهوم حجاب چادر نیست. لباس آبرومندی که جلب‌توجه نکند و موهای زنان را بپوشاند کافی است. باید روزنامه‌نگاران توجه داشته باشند سروصداهایی که برای مسئله حجاب ایجادشده جنبه سیاسی دارد. عناصر ضدانقلابی دنبال بهانه می‌گردند تا به هر شکل با انقلاب مخالفت کنند. خانم‌ها در انتخاب چادر و یا پوشش اسلامی آزاد هستند. (26)
21 اسفند ۵۷ هما ناطق: عنوان کردن مسئله زن در این برهه از مبارزه و در این برهه از جنبش یک مسئله انحرافی است. ما نباید در این شرایط مسئله‌ای بنام مسئله زن داشته باشیم. یک‌بار چیزی در مورد حجاب گفتند و بعد هم پس گرفتند؛ بنابراین برای این مسئله نباید درگیری ایجاد کنیم. باید با مجاهدین همراه باشیم. حتی اگر روسری سر کنیم، به‌شرط آنکه ما بدانیم توطئه نمی‌شود و نظام شاهنشاهی برگردانده نمی‌شود.
اکثر خواهران و برادران ما همه حجاب دارند. ما با حجاب خو گرفته‌ایم. ما همان‌طور که کشف حجاب رضاخانی را نوعی زورگویی و نشان زورگویی می‌دانستیم تحمیل پوشش و تحمیل حجاب را هم نشانی از زورگویی می‌دانیم. ما فقط گفتیم که پوشش هر انسانی، انتخاب نوع پوشاک از ابتدایی‌ترین حقوق هر فرد است؛ بنابراین تحمیل نوع پوشاک در جهت نفی آزادی و در تحریف ایمنی اجتماعی است.
به ما گفتند که ما نیروهای ضدانقلاب هستیم و عفت عمومی را لکه‌دار کرده‌ایم. مفهوم عفت عمومی برای هرکس فرق می‌کند. عفت عمومی را کسانی لکه‌دار کردند که در 17 شهریور زنان و مادران ما را به گلوله بستند. عفت عمومی ما را کسانی لکه‌دار کردند که دوستان و یاران ما را در زندان‌ها شکنجه کردند. ما به کسانی می‌گوییم که عفت عمومی را لکه‌دار کرده‌اند که رفتند گزارش دادند که ما لخت به وزارتخانه‌ها رفته‌ایم. من از شما می‌پرسم در این زمستان سرد چطور یک زن لخت می‌تواند به وزارتخانه برود؟ مملکت ما باحجاب خو گرفته. حجاب هیچ‌وقت برای ما مسئله‌ای نبود. تمام بغ ها و مادربزرگ‌ها و افراد پیر ما همه حجاب بر سر دارند. ولیکن برای ما در ایران مسئله‌ای به نام حجاب وجود ندارد و اگر قرار باشه که آزادی ما، استقلال ما به قیمت این باشه که ما حجاب سر بکنیم، من فکر می‌کنم که همه‌ی زنان ایران یکدست حاضرند که این حجاب رو حتی سر بکنند! اگر به ایــن قیمت باشه که ما از امپریالیسم خلاص بشیم و بتونیم نهادهای رژیم گذشته رو درهم بکوبیم و به استقلال و آزادی برسیم. اگر این بهایی ست که باید پرداخت، ما می‌پردازیم. (27)
* هما ناطق: همان زمانی که دستور حجاب صادر شد زنان آمدند تظاهرات کردند. من و خانم جزنی بلند شدیم رفتیم در دادگستری در اولین تظاهرات ما بودیم که سخنرانی کردیم، من سخنرانی از طرف دانشگاهیان کردم و خانم جزنی هم از طرف سازمان، این اولین تظاهرات زنان بود علیه نظام خمینی و واقعاً داشت می‌لرزاند. خب این جنبش داشت ادامه پیدا می‌کرد. زنان بسیج شده بودند. حتی زنان چادری بودند. بلند شدم و رفتم، توی سالن ورزشی دانشگاه و گفتم دیگر تظاهرات نکنید، این تظاهرات شما علیه نظام کنونی جریان شیلی است. کودتای شیلی می‌خواهید به راه بیندازید که زنان بورژوازی هم به خیابان‌ها ریختند. آخر یک کتابی هم برای سازمان ترجمه کرده بودم به نام «کودتای شیلی یا هنگامی‌که زنان بورژوازی به خیابان می‌ریزند» گفتم شما می‌خواهید کودتای شیلی راه بیندازید. نه شما نباید تظاهرات کنید حالا وقت تظاهرات نیست؛ یعنی چه؟ یعنی وحدت کلمه است که خمینی می‌گوید چه فرقی دارد و تظاهرات زنان را من بر هم زدم؛ یعنی عامل بر هم زنندۀ تظاهرات زنان بودم برای این‌که گروه‌های چپ هم تحت تأثیرم بودم بر هم زدم. همه باحالت افسرده آمدند و گفتند خانم ناطق چرا این کار را می‌کنی؟ این درست نخواهد شد سرکوب بیشتر خواهد شد. من هی استدلال کردم برای این‌که سازمان گفته بود. گفتم نه این درست نیست باوجوداین که خودم ته دلم باور نداشتم ولی من بانی و باعث این خیانت به زنان ایران شدم، یکی به من زنگ زد و گفت خانم ناطق یک عده زن اینجا ایستاده‌اند و به من می‌گویند که به خانم ناطق تلفن کن بگو اگر خانم ناطق در این تظاهرات شرکت بکند ما هم می‌رویم، شما می‌آیید شرکت بکنید علیه حجاب؟ من گفتم نه آقا این ارتجاعی است و من شرکت نمی‌کنم. این زنان رفته بودند، خواهر‌های خود من هم رفته بودند که بعد با گریه به خانۀ من آمدند. آنجا رفته بودند و حیوونی‌ها شعار نداشتند و تمام منتظر این بودند که حالا فدایی‌ها می‌آیند الآن مجاهدین می‌آیند، الآن نیرو‌های رزمنده می‌آیند و به این‌ها شعار می‌دهند و این‌ها را حمایت می‌کنند. هی این روسری‌هایشان را بالای سرشان می‌چرخاندند به این امید که الآن خلاصه [دستی] از غیب برون آید و کاری بکند. هیچ‌کس نرفت. هیچ‌کس از این نیروها نرفتند. نه‌تنها نرفتند یکی از همکاران ما توی روزنامه کار نوشت که این‌ها طرفداران بختیار هستند. این بچه‌ها را گرفتند به زندان بردند و کتک زدند و چه کردند به این‌ها که باور کنید یک نفر به حزب توده نکرد و توی (روزنامه) کار زنان نوشتند که این‌ها همه طرفداران بختیار بودند که رفتند، این‌ها ضدانقلابی هستند، این‌ها لیبرال هستند، حجاب در این جامعه مطرح نیست، مهم نیست .من هم پا به‌پای آن‌ها رفتم که آقا مهم نیست پتو سرمان می‌کنیم اگر قرار باشد اصلاً بدون این‌که فکر کنم که این کسی که به من می‌گوید چگونه بپوش همان خواهد بود که به من خواهد گفت چگونه بیندیش. (28)
21 اسفند 57 -تظاهرات زنان در دانشگاه تهران، راهپیمایی به سمت میدان آزادی، تظاهرات عده‌ای از دانشجویان مسلمان در مخالفت با اجتماع زنان در دانشگاه تهران، تظاهرات زنان در تبریز، اصفهان و سنندج و آبادان در مخالفت با حجاب اجباری برگزار شد. (29)
21 اسفند 57-مجتهد شبستری: آنچه در جامعه مطرح‌شده مسئله حجاب نیست، بلکه مسئله فرهنگی آن است که تمام جامعه را در برمی‌گیرد. حجاب اسلامی برخلاف نظر گروه‌های مختلف معنی‌اش توسری خوردن نیست... مسئله را از این فلسفه جدا کردن و آن را تنها در محدوده شکل لباس مطرح کردن تحریف واقعیت است. (30)
21 اسفند 57 -دادستان تهران: هرکس مزاحم بانوان بشود به‌شدت مجازات خواهد شد. (31)
21 اسفند 57 -اسلام کاظمیه: تب‌وتاب (مخالفت با) شعار «حجاب اسلامی» از حوزه محدوده شهر تهران و چند شهرستان دیگر فراتر نتواند رفت. این‌همه آوازها بر سر مسئله تقوا و پاک‌دامنی زنان شریفی است که در شهرها می‌خواهند مثل روستاها هم‌طراز و همدوش مردان در جامعه‌ای سلامت و دور از آلودگی زندگی کنند. (32)
21 اسفند 57: قدسی قاضی نور: بیایید آسان‌طلب نباشیم. با بستن یک روسری فکر کنیم که زنان و دختران ما از حالت عروسکی بدر می‌شوند. نه. آن‌ها عروسک‌هایی باقی می‌مانند که روسری بسر می‌شوند. (33)
23 اسفند 57-قطب‌زاده، مدیر رادیو و تلویزیون: چون متأسفانه از فرموده‌های امام خمینی برداشت درست نشده، عده‌ای فرصت‌طلب و ضدانقلاب آن را تبدیل به آشوب کردند. (34)
23 اسفند 57- از اطلاعیه سازمان مجاهدین خلق: دنبالگیری مسائلی که در شرایط کنونی از مسائل اصلی جامعه و جنبش ما نمی‌باشد به هر نحوی که باشد موجب انحراف از مسیر و به بیراهه رفتن نبردها و انرژی‌ها شده و فرصت‌ها و زمینه‌هایی برای توطئه‌ها و تحریکات ضدانقلاب فراهم خواهد نمود و از آن جمله است درگیری‌هایی که این روزها در مورد مسئله حجاب ایجادشده. ما مطمئنیم که خواهران و مادران انقلاب ما همان‌گونه که تاکنون در عمل نشان داده‌اند این ضرورت را به بهترین وجه رعایت نموده و خواهند نمود. لذا هر موضع‌گیری خصمانه برای تحمیل جبری هر شکل از حجاب برزنان این میهن آن‌هم در جامعه‌ای که تازه می‌خواهد نظم فاسد و منحط آریامهری را که در آن هیچ مرزی بین آزادی و بی‌بندوباری وجود نداشت پشت سر بگذارد نامعقول است. چراکه بار گران فرهنگ امپریالیستی را هرگز نمی‌توان به‌یک‌باره و جدا از یک جریان درازمدت تدریجی از دوش تمام این میهن چه زن و چه مرد فرونهاد. لذا مجدد تأکید می‌کنیم که بایستی با اصلی و فرعی کردن موضوع مبارزه با تمام نبردها علیه امپریالیسم و پایگاه‌های امپریالیستی بسیج نمود و خشم مقدس انقلاب را صرفاً نثار آن‌ها کرد. (35)
26 اسفند 57-هزاران نفر از زن‌ها از دانشگاه تهران به سمت دادگستری راه افتادند. بین راه و نزدیک میدان فردوسی، عده‌ای مرد که کارد و قمه و چماق به همراه داشتند به زن‌ها حمله کردند و جملات رکیک و توهین‌آمیزی به زبان آوردند... زنان به راهپیمایی ادامه دادند اما در خیابان چرچیل مردانی که ادعا می‌کردند از کمیته و منزل امام آمده‌اند قمه به دست دوباره به‌صف زنان وارد شدند و چند نفر را به‌سختی کتک زدند. (36)
15 فروردین 58-امیر انتظام، سخنگوی دولت: در مورد حجاب، دولت و جامعه روحانیت هیچ فشاری و اجباری اعمال نکرده‌اند. (37)
29 اردیبهشت 58-پیام امام خمینی به مناسبت روز زن: آن‌ها که قیام کرده‌اند همین زن‌های همین زن‌های محجوبه جنوب شهر و تمام سایر بلاد اسلامی بود. آن‌ها که بر تربیت آریامهری تربیت‌شده‌اند ابداً در این امور دخالت نداشتند. (38)
1 خرداد 58-قطب‌زاده در گفتگو با آسوشیتدپرس: می‌خواهم از خانم‌های گوینده درخواست کنم هنگام ظاهر شدن در صفحه تلویزیون موی خود را با روسری بپوشانند. البته تعداد زیادی از زنان این کار را کرده‌اند و این روش برخی از زنان بیننده را که لباس‌های غربی را می‌پسندند خشمگین ساخته است. روسری برای ما به‌طور فوق‌العاده‌ای اهمیت دارد لیکن پوشش اسلامی است و به اعتقاد من حتی باید به‌عنوان یک لباس ملی مورداحترام باشد. (39)
15 مهر 1358- اوریانا فالاچی: می‌خواهم از این چادر که بر من پوشانده‌اند تا به خدمت شما برسم و شما به‌زور سرزنان می‌پوشانید بپرسم. به من بگویید چرا زنان را مجبور می‌کنید که خود را مخفی کنند در زیر پوششی که پوشیدن آن مشکل و بیهوده است که با آن نه می‌شود کار کرد و نه می‌شود حرکت کرد. درحالی‌که همان زنان نشان دادند که مثل مردان‌اند، مثل مردان مبارزه کردند، زندان کشیدند، شکنجه دیدند و مثل مردان انقلاب کردند.
امام خمینی: زنانی که انقلاب کرده‌اند زنانی هستند که پوشش اسلامی داشته‌اند یا دارند نه زنان شیک‌پوش بزک‌کرده مثل شما این‌ور آن‌ور می‌روند، بدون پوشش و یک دوجین مرد را دنبال خود می‌کشند. عروسکانی که بزک می‌کنند و به خیابان‌ها می‌آیند و سر و سینه و مو و فرم بدن خود را نشان می‌دهند بر ضد شاه قیام نکردند، هیچ کار مفیدی انجام ندادند، این بدین دلیل است که خود را به نمایش می‌گذارند.، برای مردان حواس‌پرتی می‌آورد و آزارشان می‌دهد. همچنین باعث حواس‌پرتی سایر زنان و آزار و حسرت آنان می‌شود.
اوریانا فالاچی: صحیح نیست امام. درهرحال منظورم فقط یک پوشش نیست بلکه چیزی است که باعث عقب افتادن زنان از انقلاب می‌شود همین‌که زنان نمی‌توانند در دانشگاه با مردان تحصیل کنند و نه با مردان می‌توانند کار کنند و نه اینکه در دریا و استخر با مردان شنا کنند و باید جداگانه با چادر شیرجه بروند، راستی با چادر چگونه می‌شود شنا کرد؟
امام خمینی: تمام این مسائل ربطی به شما ندارد. رسوم و آداب ما به شما مربوط نیست. اگر پوشش اسلامی را دوست ندارید مجبور نیستید بپوشید. برای اینکه پوشش اسلامی برای زنان جوان و حسابی است. (40)
23 اردیبهشت 59 -بیانیه جاما: صلاح نیست خود را در چند جبهه درگیر بکنیم. (41)
29 خرداد 59- دکتر بهشتی رئیس دیوان عالی کشور در مصاحبه مطبوعاتی: ما معتقدیم پوشش خواهران ما پوششی باشد که با کرامت آن‌ها سازگارتر باشد اگر قرار باشد در جامعه رابطه مرد و زن یک رابطه کار و فعالیت و همکاری و خلاقیت و سازندگی باشد باید از هر نوع شائبه دیگر پاک و منفرد باشد. طبیعی است که با آن پوششی که در اسلام برای زن تعیین‌شده، این رابطه می‌تواند پاک‌تر و منزه‌تر بمانند. این امری است روشن و هر جا خلاف این گفته شود، مغالطه است. منتهی ما در قلمرو مسئولیت خاصمان، در قوه قضائیه از خواهرانمان خواستیم که خودشان این کار را شروع کنند و جدی عمل نمایند؛ اما اگر کسی عمل نکرد ما چه خواهیم کرد؟ باید بگویم که روش من در زندگی چنین بوده است که با کلیه اشخاص از هر گروه به بحث اقناعی پرداخته‌ام. من حاضرم در فرصت مناسب با این خواهران به گفتگو بنشینم و امیدوارم آن‌ها را قانع به پوشش اسلامی نمایم. (42)
8 تیر 59- امام خمینی: باید نوع اداره وزارتخانه‌ها و ادارات عوض شود... چرا این اشخاص را که در این اداره‌ها مشغول فساد هستند چرا این افرادی را که مشغول هستند جوان‌های ما را تباه می‌کنند از این ادارات تصفیه نمی‌کنید؟(43)
10 تیر 59-دادگاه انقلاب ارتش جمهوری اسلامی ایران طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد که از ورود خانم‌های کارمند ارتش که پوشش اسلامی نداشته باشند به داخل مراکز نظامی جلوگیری خواهد شد. حدود پوشش اسلامی خانم‌ها مانتو آستین‌بلند، شلوار و روسری می‌باشد و کسانی که در اجرای مفاد این اطلاعیه سهل‌انگاری کنند از طریق کمیسیون تصفیه و پاک‌سازی تحت پیگرد قرار می‌گیرند. (44)
11 تیر 59-بخشی از بیانیه آیت‌الله منتظری در دعوت به راهپیمایی جمعه در تائید نظرات امام برای انقلاب اداری: حدود یک سال و نیم از انقلاب خود هنوز شاهد ریشه‌ها و نمودهای رژیم شاهنشاهی آن چنانکه گویی در این کشور انقلابی رخ نداده و نامی از اسلام مطرح نبوده است. فساد و فحشا نه در کوچه و خیابان که در متن وزارتخانه‌ها و ادارات دولت جمهوری اسلامی ایران با وقیحانه‌ترین شکل خود هنوز باقی است. زنان و مردانی بی‌خبر از تلخ‌کامی‌های مردم محروم این سرزمین و بی‌تفاوت در برابر اسلام و انقلاب به بی‌بندوباری خود در عدم رعایت ضوابط اسلامی پافشاری دارند. (45)
10 و 12 تیر 59- همراه با موج طاغوت زدایی از سازمان‌ها و مؤسسات کشوری که با پیام امام خمینی آغاز شد مسئولان سازمان‌های مختلف در اطلاعیه‌هایی ضمن تأکید بر پاک‌سازی و محو آرم‌ها و آثار رژیم گذشته، حفظ و رعایت پوشش اسلامی را نیز برای خانم‌ها مورد تأکید قراردادند. ازجمله وزارتخانه‌ها و مؤسساتی که تا امروز دستورالعمل پوشش اسلامی در آن‌ها به مورداجرا درآمده است وزارت کشور، وزارت دادگستری، وزارت بهداری و بهزیستی، وزارت کشاورزی، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت راه و ترابری، ارتش، شهربانی کل کشور، سازمان تأمین اجتماعی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، وزارت نفت و وزارت ارشاد ملی است. انجمن اسلامی صداوسیمای جمهوری اسلامی نیز در اطلاعیه خود از خانم‌های کارمند این سازمان خواسته از روز شنبه با پوشش اسلامی در محل کار حاضر شوند. در این اطلاعیه آمده: خانم‌های همکار در این سازمان موظف هستند از روز شنبه 14/4 همانند سایر ادارات و وزارتخانه‌هایی که تاکنون اعلام کرده‌اند، با پوشش اسلامی و رعایت عفت عمومی بر سر کار خود حضور یابند تا به سهم خود نقشی در سلامت عفت عمومی محیط کار داشته باشند. (46)
11 تیر 59- صادق قطب‌زاده عضو شورای انقلاب و وزیر خارجه: به زنان کارمند و همکار در وزارت خارجه توصیه کرده‌ایم البته توصیه دوستانه و برادرانه که طبیعتاً محیط کار باید خالی از هرگونه تجمل باشد و همچنین لباس کار باید متناسب با کار باشد. تقاضای مجدد من از بانوان این است که هرچه بیشتر و بهتر به زمینه‌های اخلاقی، انسانی و ملی مفهوم حجاب اسلامی توجه کرده و آن را رعایت نمایند. البته آقایان نیز از قاعده کالی مستثنا نیستند و اعمال و رفتار آنان نیز باید مبتنی بر اخلاق و موازین اسلامی باشد. (47)
12 تیر 59- اعظم طالقانی: بسیار مناسب است که از تمام خواهران و برادران که در سازمان‌ها، مؤسسات، ادارات و کارخانه‌ها کار می‌کنند خواسته شود از پوششی که مشخص‌کننده عفت و تقواست استفاده نمایند تا این دو را به گونه دو انسان مسئول و متعهد در جامعه بنمایانند. به همان‌گونه که انسان‌های پاک‌دل روستایی بر اساس آداب و سنن خود این پوشش را حفظ کرده‌اند.
زهرا رهنورد: بایستی بر روی ظواهر و همچنین باطن امر باهم تکیه کنیم. امام نیز نظرشان تغییر بنیادی ادارات و همچنین ظواهر ادارات بود که مسئله «پوشش اسلامی» یکی از این ظواهر است. ولی الآن می‌بینیم که مسئولان امور بیشتر بر روی جنبه ظاهری مسائل تکیه می‌کنند و مسائل بسیاری را در نظر نمی‌گیرند.
طاهره صفار زاده: به نظر من در طرح مسئله پوشش تأکید امام بر تقواست چنانکه این موضوع در زمره مسائلی چون تصفیه عناصر فاسد رژیم سابق عنوان می‌شود؛ بنابراین کاربرد حجاب اگر توأم با شناخت نباشد ارزش کافی نخواهد داشت یک روسری زنانه می‌تواند نوعی مد را عرضه کند و حتی برای زیباتر جلوه دادن به کار گرفته شود و چادر می‌تواند پوششی باشد بر ریاکاری و فساد یا حداقل پوشاندن طلا و جواهر و لباس‌های گران‌قیمت. با توجه به شناخت مثبت حجاب به‌عنوان وسیله و ابزار تقوای سیاسی، اجتماعی است که فرانتس فانون نقش حجاب را در انقلاب الجزیره یک نقش انقلابی و ضد استعماری توصیف می‌کند که عیناً با اوضاع اجتماعی و سیاسی ما از زمان رضاخان تا 17 شهریور یعنی زمان پیشاهنگی زنان چادری حماسه‌آفرین ما مطابقت دارد؛ بنابراین زنان متعهد و آگاه و تحصیل‌کرده ما حتی اگر به ماهیت اسلامی حجاب هم توجه نداشته باشند به‌عنوان ابزار مبارزه ضد استعماری طرح این مسئله را فاجعه‌ای تلقی نمی‌کنند. مشروط بر اینکه حرمت انسانی و ارزش قدرت‌های خلاقه و سازنده و لیاقت‌های شغلی آنان در جامعه برابر با مردان ارج گذاشته شود. (48)
14 تیر 59-سمینار حجاب زن با حضور نمایندگان زن کارکنان ادارات و وزارتخانه‌ها دیروز در هیئت پاکسازی و سالم‌سازی ادارات در تهران برگزار شد. در این سمینار خانم‌ها اعظم طالقانی و زهرا رهنورد پیرامون فلسفه حجاب در اسلام و نقش زن در اسلام سخن گفتند و در پایان، قطعنامه‌ای صادر شد که در آن پرهیز از تکیه صرف روی حجاب و بی‌توجهی به ابعاد عمیق صحبت امام در زمینه‌های طاغوت زدایی، ارشاد هم‌زمان مردان و زنان با توجه به اینکه حامل فرهنگ طاغوتی هردو هستند و رعایت عفت هم‌زمان توسط مردان و زنان تأکید بر اینکه برای پوشش باید حداقل و حدنصابی تعیین گردد. حداقل لباس‌های پوشیده و غیر مجذوب‌کننده و بدون آرایش در سطح کشور اعم از محیط کار و خیابان و سایر اماکن عمومی حدنصاب پوشش ویژه اسلامی باشد. (49)
14 تیر 59 -راهپیمایی میلیون‌ها نفر در حمایت از انقلاب اداری و انحلال گروه‌های ضدانقلاب. ازجمله این شعارها: بگفته فاطمه وقار زن حجاب است، پوشش زن در اسلام، دوام انقلاب است و همچنین: خواهرم، خواهرم، حجاب تو سنگرم، حجاب تو خواهرم شکست اهریمن است.(50)
14 تیر 59-حجت‌الاسلام علی خامنه‌ای در نماز جمعه: اگر در این تابستان خواهران مسلمان ملاحظه حجاب و عفاف لازم را نکنند و برادران مسلمان آن حفظ نظم و آن درک لازم را که شایسته یک سرباز در وسط میدان است نداشته باشند دشمن فرصت را مغتنم خواهد شمرد. ای خواهران عزیزی که مراعات حجاب اسلامی را نمی‌کنید، شما همان کسانی هستید در هنگام اشتعال مبارزه ملت ایران علیرغم دشمن با حجاب در راهپیمایی‌ها شرکت کردید. نشان دادید که به اسلام و انقلاب اسلامی معتقدید و به آن وفادارید. امروز هم انقلاب اسلامی محتاج وفاداری شماست... فضای ادارات دولتی را فضای جامعه انقلاب را، فضای عفت عمومی قرار بدهید. (51)
14 تیر 59- آیت‌الله گلپایگانی: این استقبال مردم و سازمان‌های دولتی در اسلامی کردن مؤسسات و خصوصاً به وضع عفت و حجاب اسلامی بانوان موردتقدیر و امید است. (52)
15 تیر 59- امام خمینی در پاسخ به استعلام در مورد تعرض عده‌ای از افراد ناآگاه و احیاناً ضدانقلاب به بانوان بی‌حجاب: ممکن است تعرض به زن‌ها در خیابان و کوچه و بازار از ناحیه منحرفین و مخالفین انقلاب باشد و ازاین‌جهت کسی حق تعرض ندارد و این‌گونه دخالت‌ها بر مسلمان‌ها حرام است و باید پلیس و کمیته‌ها ازاین‌گونه جریانات جلوگیری کنند. (53)
15 تیر 59-رقاصه کاباره‌ها و اشراف در تظاهرات علیه پوشش اسلامی. دیروز حدود سه هزار نفر از زنان مخالف پوشش اسلامی مقابل نخست‌وزیری اجتماع کردند و خواهان دیدار با رئیس‌جمهور شدند. آن‌ها شعر می‌دادند: «آزادی فرهنگ ماست، خاموش ماندن ننگ ماست-حجاب اجباری ملغی باید گردد-بیکاری، گرانی با حجاب حل نمی‌شود-زنان زحمتکش‌اند، زحمتکشان آزادند.» رئیس‌جمهور بنی‌صدر طی سخنانی وعده حل مسئله و اقناع تظاهرکنندگان را داد و. گفت: «به شما اطمینان می‌دهم که ازنظر ما پوشش اسلامی به‌مقتضای احترام عمیق ماست به شخصیت والای زن در جامعه اسلامی. اگر برای شما مسئله ابهامی دارد احتیاج به اجتماع و برخورد ندارد.»(54)
15 تیر 59-جامعه زنان انقلاب اسلامی: بسیار مناسب است که از تمام خواهران و برادران شاغل خواسته شود که پوششی مشخص‌کننده عفت و تقوا تهیه و استفاده نموده که این دو را دو انسان مسئول و متعهد در جامعه بنمایاند. (55)
16 تیر 59-متن اطلاعیه شورای انقلاب در مورد رعایت پوشش اسلامی در ادارات: به کلیه خواهران شاغل در ادارات دولتی ابلاغ گردد که در نحوه پوشش ضوابط اسلامی را در محل کار مراعات کنند. در صورت مشاهده تخلف، از حضور آنان به محل کار جلوگیری کنند. در صورت اصرار بر تخلف، متخلف را به خاطر سرپیچی از دستور اداری مورد تعقیب قانونی قرار دهند. (56)
16 تیر 59-اطلاعیه علی قدوسی، دادستان کل انقلاب اسلامی: از ساعت 8 صبح 17 تیرماه سال جاری اگر در ادارات بانوی کارمندی بدون پوشش اسلامی در محل کار حضور یابد بلادرنگ حقوق و مزایای او قطع خواهد شد. پس از ارائه فرم لباس کار اسلامی بانوان که شورای انقلاب و ریاست جمهوری در آینده نزدیکی طرح آن را ارائه خواهند داد لباس برای همه بانوان در محل کار یکنواخت خواهد بود. (57)
16 تیر 59-بیانیه جامعه روحانیت مبارز: اینکه زنان کارمند و معلم باید از پوشیدن لباس‌های زننده که زیر پا گذاشتن قوانین اسلامی و توهین بزرگ به زن مسلمان و انقلابی ایران است خودداری کنند سخنی است اصولی و قابل‌توجه. در مراکز دولتی باید زنان و مردان یک نوع لباس بپوشند که احکام اسلامی اجرا و حرمت انقلاب حفظ شود ولی اعلان رعایت حجاب اسلامی در ادارات نباید به تداوم همکاری طاغوتی‌ها و فاسدها و توطئه‌گرها منجر شود. (58)
16 تیر 59-اطلاعیه ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور: اینک فرصتی است برای همگامی با پوشش در جهت انقلاب معنوی که انقلاب درون و ارزش‌هاست. یکسانی جستن با مردم مسلمان و تلاش برای ایجاد تفاهم و بسط معنویت در محیط کار ایجاب می‌کند که بانوان کارمند در محیط کار موافق ضوابط اسلامی لباس بپوشند. (59)
17 تیر 59-کمیته مرکزی اعلام کرد: در رابطه با راه‌پیمایی زنان ضد پوشش اسلامی، 6 تن از رهبران این تظاهرات که عوامل بختیار هستند، توسط پاسداران دستگیر شدند. عصر دیروز حدود 70 تن زن که لباس سیاه بر تن کرده بودند به‌صورت گروه‌های چندنفره قصد اجتماع در مقابل نخست‌وزیری را داشتند ولی این عمل با مخالفت شدید گروهی از مردان مواجه شد و با کمک پاسداران و مأموران شهربانی و بدون هیچ درگیری خاتمه یافت. در چند مورد، مردان و جوانان مخالف با این راهپیمایی به‌طرف زنان و دوشیزگان بی‌حجاب رفته و با شعارهایی آنان را مورد تمسخر قراردادند. در چند نقطه درگیری‌های لفظی بین مخالفان و موافقان روی داد و زنان سیاه‌پوش در اثر مخالفت مردم مجبور به ترک آن محل شدند. (60)
18 تیر 59- 131 زن سیاه‌پوش به رأی دادگاه انقلاب ارتش جمهوری اسلامی از ارتش اخراج شدند. (61)
18 تیر 59-دادگاه انقلاب اسلامی خرم‌آباد: حمله به بانوان بی‌حجاب عمل ضدانقلابی است. (62)
18 تیر 59-سید علی خامنه‌ای، نماینده مجلس: آن خانمی که برای نابودی معیارها و ارزش‌های طاغوتی لباس سیاه به تن می‌کند یک ضدانقلاب است و انسانی است که در جهت ضدانقلاب فعالیت می‌کند و چنین شخصی نمی‌تواند در یک موسسه‌ای به‌عنوان یک فرد مجاز و کارمند رفت‌وآمد کند (63)
19 تیر 59- در سمینار مرکز هیئت پاکسازی و سالم‌سازی ادارات با حضور نماینده خواهران ادارات و وزارتخانه‌ها با شرکت اعظم طالقانی و زهرا رهنورد: به‌جای اجبار در حجاب، عفت عمومی یعنی لباس پوشیده و بدون آرایش اجباری شود. روزی به نام روز خدایی اعلام شود و در آن پوشش مکتبی اسلامی برای زنان و مردان درحالی‌که پشتوانه اخلاقی و فکری و درونی دارند در این روز به‌عنوان پوشش عمومی رواج یابد و به‌تدریج این روزهای خدایی افزایش پیدا کند. مسئله اونیفورم منتفی گردد و اگر اجباری شود مردها و زن‌ها در پوشیدن یونیفرم مکتبی مشترک شوند و نوع پوشش با تصویب خود آقایان و خانم‌ها انجام گردد. (64)
21 تیر 59-خامنه‌ای، امام‌جمعه: تظاهرات سیاه‌پوشان همان وقتی انجام می‌گیرد که مزدوران آمریکا از تهران حرکت می‌کنند. (65)
22 تیر 59 -139 زن سیاه‌پوش از ارتش و سازمان صنایع دفاع ملی اخراج شدد. (66)
14 تیر 59-در بند دوم قطعنامه راهپیمایی جمعه 13 تیر تهران آمده است: رعایت عفت عمومی از سوی زن و مرد و عمل به ضوابط اسلامی در محیط کار و بخصوص ادارات و مؤسسات دولتی خواسته‌ای است که امت مسلمان ایران بی‌اعتنایی به آزادی وقتی به خون شهدا تلقی می‌کند و بی‌صبرانه در انتظار تحقق آن می‌باشد. (67)
15 تیر 59- برادر پاسداری که مسافر هواپیمای ملی ایران به مقصد یزد بود به دلیل عدم پوشش اسلامی مهمانداران به حجاب مهماندار اعتراض کرد و پرواز هواپیما 5 ساعت به تأخیر افتاد. (68)
18 تیر 59-از سوی کمیته انقلاب اسلامی اعلام شد: با توجه به اینکه تظاهرات دسته‌ای از زنان در جهت مخالفت با پوشش اسلامی پریروز از سوی وزارت کشور و کمیته مرکزی منع شده بود، عده‌ای به تحریک عده‌ای از عوامل طرفدار رژیم سابق قصد تظاهرات داشتند که 8 نفر از محرکین اصلی دستگیر و تحویل کمیته مرکزی انقلاب اسلامی شدند. (69)
19 تیر 59 -به توصیه شورای خلیفه‌گری و اسقف اعظم ارامنه، خواهران ارمنی از لباس آستین‌بلند و روسری در ادارات استفاده می‌کنند. در اطلاعیه این شورا آمده است: بدیهی است که زنان ارمنی طرف تکلیف استفاده از پوشش اسلامی نیستند ولی به‌پاس احترام فرمایشات امام خمینی و با نظر مشورتی اعضای شورای خلیفه‌گری ارامنه هیئت‌مدیره آن و انجمن‌های مختلف بانوان ارمنی، ضمن تأکید بر نقوی و عفت و وقار رنان ارمنی ضروری می‌داند که خواهران هم‌کیش به مسئله پوشش خود توجهی خاص معطوف و در ادارات و مراکز کار از لباس آستین‌بلند و روسری استفاده نمایند. (70)
25 تیر 59-موسوی اردبیلی: می‌گویند که به ما زور می‌گویید. حالا اگر پوشش اسلامی به‌صورت یک ضابطه دربیاید خب ادارات ضوابط خاصی دارد، این هم یکی از آن ضوابط است. چطور وقتی ما انقلاب اداری می‌کنیم این زور نیست اما اگر گفتیم که شما را در اداره می‌پذیریم مشروط بر اینکه پوشش داشته باشید این می‌شود زور؟(71)
25 تیر 59-اعظم طالقانی نماینده تهران: واقعیت این است که ما به‌طورکلی به نحوه و تاکتیک پیاده کردن این مسئله معترض هستیم. در قرآن آمده اول امربه‌معروف، بعد نهی از منکر. درحالی‌که ما اول نهی از منکر را انجام می‌دهیم بدون اینکه امربه‌معروف کرده باشیم. (72)
28 تیر 59: زهرا رهنورد: پوشش اسلامی یک اصل مکتبی و خواست شهیدان و اماممان است منتهی اولاً باید برای رسیدن به آن روش ارشادی را در پیش گرفت ثانیاً نباید خود این مسئله آن‌چنان بزرگ شود که سایر ابعاد طاغوت زدایی از ادارات و سراسر کشور فراموش گردد؛ و من نمی‌دانم نتیجه روش اتخاذشده چه می‌شود ولی می‌دانم کاری که با اجبار انجام شود عمر زیادی نخواهد داشت و زور هیچ‌وقت پیروز نخواهد شد. این کار را اگر بکنند ممکن است زنان ما یک روسری سرشان بکنند ولی هرگز حامل اخلاق و رفتار اسلامی نخواهند شد چراکه آن اخلاق و آن تقوای ویژه را نمی‌شناسند. (73)
1 مرداد 59- دکتر سامی وزیر بهداری: ما در این یک سال و نیمی که از انقلابمان گذشته حجاب را به‌عنوان یک اصل مکتبی و انقلابی مطرح کردیم. چه اندازه در انتقال این ارزش فرهنگی به جامعه کوشش کردیم، اگر این انتقال را انجام داده بودیم، امروز لازم نبود که بخشنامه صادر بشود. (73)
2 مرداد 59 -منیره گرجی عضو مجلس خبرگان: مسئله حجاب یک درصد از سخنان امام بوده و ملت منتظر نودونه درصد بقیه هستند. اگر کسی آیات حجاب را بشناسد یک‌لحظه هم نمی‌تواند قبول کند که حجاب نداشته باشد و مسئله حجاب مسئله مسلمان و غیرمسلمان نیست، در تمام ادیان حجاب هست... آیا اسباب ناپاکی ادارات فقط چند تا خانم بودند؟ یا در کنار خانم‌ها آقایان هم بودند و ده‌ها مسئله دیگر. (74)
6 تیر 1360- بند 4 اطلاعیه دادگاه مبارزه با منکرات: کلیه صاحبان و مدیران رستوران‌ها و هتل‌ها و دیگر اماکن عمومی از ورود زنان و دخترانی که رعایت موازین شرعیه را نمی‌نمایند جلوگیری کنند و در محل کسب خود و در معرض دید مشتریان تابلویی بدین شرح قرار دهند: «به دستور دادگاه مبارزه با منکرات از پذیرفتن میهمانان و مشتریانی که رعایت ظواهر اسلامی را نمی‌نمایند معذوریم.»(75)
14 تیر 1360- اطلاعیه دادگاه مبارزه با منکرات: گروهی معلوم‌الحال با ظاهر شدن با لباس‌های جلف و زننده و آرایش‌های کذایی درملأعام درصددند تا فساد و فحشا را در جامعه رواج دهند. لذا به این‌گونه افراد... اخطار می‌شود درصورتی‌که دست ازاین‌گونه اعمال ضد اسلامی و ضد انسانی خود برندارند عمل آنان ضدانقلاب محسوب می‌شود و با آنان بشدت رفتار خواهد شد. (76)
17 مهر 1362- دادستان کل کشور، یوسف صانعی: طبق ماده 210 قانون مجازات عمومی هرکس مرتکب عملی شود که منافی عفت است و یا عفت عمومی را جریحه‌دار می‌کند به مجازات حبس جنحه‌ای یا جزای نقدی محکوم خواهد شد. تشخیص آن به عرف ناشی از نظام جمهوری اسلامی و ضوابط شرعی می‌‌باشد. (77)
... به این صورت کم‌کم و گام‌به‌گام زمینه برای اجباری شدن حجاب فراهم شد، امری که بعدها به‌صورت تبصره‌ای به ماده ۱۴۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ الحاق شد. در تبصره آن آمده است: «زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند به حبس از ۱۰ روز تا دو ماه یا از ۵۰ هزار تا پانصد هزار ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد.»
1-اطلاعات، ص 4
2-کیهان، ص 3
3-کیهان، ص 3
4-کیهان، ص 3
5- اطلاعات، ص 8
6-صحیفه امام، ج ۵، ص ۵۴۱
7-کیهان، ص 1
8-اطلاعات، ص 2
9-صحیفه امام، ج‏۴، ص ۲۴۷
10-کیهان، ص 3
11-کیهان، ص 2
12-کیهان، ص 2
13-کیهان، ص 2
14-اطلاعات، ص 2
15-اطلاعات، ص 4
16- اطلاعات، ص 8
17-اطلاعات، ص 8
18-کیهان، ص 6
19-کیهان، ص 2
20-اطلاعات ص 3
21-کیهان، ص 3
22-اطلاعات، ص 2
23-کیهان، ص 7
24- کیهان، ص 1
25-اطلاعات، ص 1
26-اطلاعات، ص 2
27-کیهان، ص 4
28-تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد، به کوشش حبیب لاجوردی
29-کیهان، ص 2 و ص7
30-کیهان، ص 2
31-کیهان، ص 4.
32-کیهان، ص 6 و ص 7.
33- کیهان، ص 6.
34-کیهان، ص 2.
35-کیهان، ص 3.
36-زن روز، ص 88
37-کیهان، ص 3
38- اطلاعات، ص 3
39-اطلاعات، ص 2
40- اطلاعات، ص 9
41- اطلاعات، ص 4
42- اطلاعات، ص 10
43-اطلاعات، ص 8
44- اطلاعات، ص 2
45-اطلاعات، ص 2
46-اطلاعات، ص 2 و ص 1
47-اطلاعات، ص 2
48-اطلاعات، ص 2
49-جمهوری اسلامی، ص 14
50-جمهوری اسلامی ،ص1و2
51-اطلاعات، ص 4
52-اطلاعات، ص 8
53-اطلاعات، ص 1
54- اطلاعات، ص 1 و ص 2
55-جمهوری اسلامی، ص 10
56- اطلاعات، ص 2
57- اطلاعات، ص 10
58-جمهوری اسلامی، ص 10
59-اطلاعات، ص 2
60-اطلاعات، ص 2
61-اطلاعات، ص 2
62 -اطلاعات، ص 3
63-جمهوری اسلامی، ص 10
64-اطلاعات، ص 1
65-جمهوری اسلامی، ص 1
66-اطلاعات، ص 6
67-اطلاعات، ص 5
68-جمهوری اسلامی، ص 1 و ص 12
69-اطلاعات، ص 10
70-جمهوری اسلامی، ص 10
71-انقلاب اسلامی، ص 6
72-انقلاب اسلامی،ص6
73- انقلاب اسلامی، ص 6
74-انقلاب اسلامی
75-کیهان، ص 4
76-کیهان، ص 3
77-کیهان، ص 3

حسینی همدانی، امام جمعه کرج: در شاهنامه هم به حجاب اشاره شده است... اگر در اشعار فردوسی توجه کنیم متوجه خواهیم شد که عفت و حجاب منش ایرانی بوده است که بعدها با اسلام تلفیق شده و بخش‌های مختلف شاهنامه به حجاب و پوشش زنان ایرانی اشاره شده است- به نقل از پایگاه خبری انتخاب و سایر خبرگزاری‌ها

برادر عزیز جناب آقای استاد دکتر حکیم ابوالقاسم فردوسی مُدٌظلٌه‌العالی
دفاع آن برادر گران‌قدر از حجاب اجباری مایه خوشنودی است.
بی‌شک این تلاش، مشت محکمی است بر دهان دشمن که سعی کرده‌ با مطرح ساختن شرکت زنانِ شاهنامه در مجالس مختلط میگساری و رامشگریِ شاهان و هواداری آن‌ها از نظام منحط شاهنشاهی، حجابشان را در حاشیه قرار دهد و برعلیه لایحه حجاب و عفاف توطئه کند.
مزید توفیق آن برادر معزز را در مبارزه با حرکات هنجارشکنانه وابستگان به استکبار و صهیونیسم و هواداران نظام ستمشاهی از خداوند متعال خواهانیم.

فکر کردم برای «زبانشناسی و طنز» با کورش صفوی گفتگو کنم. کتابی در دست تهیه داشتم شامل مجموعه گفتگوهایی در زمینه طنز و ارتباط آن با حوزه‌های ادبی و هنری و معرفتی. اسمش را هم گذاشته بودم «اندیشیدن با طنز». ظهر یک روز گرم تابستان بود، چند سال پیش در چنین روزهایی.
لحظاتی هستند در زندگی که هی در حافظه‌ات کش می‌آیند و کش می‌آیند و تکرار می‌شوند و تکرار می‌شوند و امروزت را پر از دیروز می‌کنند تا به یاد بیاوری خاطره آن روز گرم تابستان را که با گفتگویی صمیمانه شروع شد از اتفاقات پیش‌پاافتاده زندگی که به لحظات رنگ می‌زنند و ارتباطات انسانی را شکل می‌دهند. گفتگوی صمیمانه‌ای مثل تأثیر غذای نذری بر مسمومیت‌ که گاه تغییر زمان و ساعت قرارهای کاری را باعث می‌شود! امروز که این گفتگو را می‌خوانم انگار او روبرویم حی و حاضر نشسته؛ خندان، متواضع و سرشار از انرژی که با لحنی ساده و صمیمی و زبانی آمیخته با طنز مثال‌های متعدد می‌آورد تا خشکی و سردی مباحث زبانشناسی را جبران کند و در کشف ارتباط میان زبانشناسی و طنز به شوق ‌آید و تو را و خواننده را در این شور و شوق سهیم کند. چندان‌که امروز وقتی خبر را بشنوی در باورت نگنجد که چگونه آن شور، شوق، سادگی و صمیمیت امکان خاموشی داشته است. این گفتگو مرا می‌برد به آن روز و آن صمیمیت و سادگی که از لابه‌‌لای سطرهایش پیداست. اگر دوست داشتید می‌توانید متن آن‌را در زیر دنبال کنید:

واقعیت گریزی از زبان خودکار

س- ابتدا اگر موافق باشید، بحث را بر مکانیسم شکل‌گیری یک‌سخن طنز ازدیدگاه زبان شناسانه متمرکز کنیم. به نظر جنابعالی ازنقطه‌نظر زبان شناسانه، یک اثر طنز چگونه شکل می‌گیرد؟
ج- برای پاسخ به این سؤال ابتدا اجازه بدهید زبانی را که ما به‌صورت روزمره به کار می‌بریم اصطلاحاً زبان خودکار بگویم. منظورم از زبان خودکار این است که به‌صورت خودکار تولیدش می‌کنیم، برای این‌که منظور و مقصودی را برسانیم. ما می‌توانیم از این زبان خودکار تخطی کنیم. یکی از تخطی‌ها ما را به زبان ادب می‌رساند. طنز هم گونه‌ای از زبان ادب است. ولی تصور نکنیم که زبان ادب یک نظام نشانه‌شناسی جدا و زبان خودکار یک نظام نشانه‌شناسی جدا است. این‌ها به‌صورت یک پیوستار هستند. ما مدام از زبان خودکار به زبان ادب می‌آییم، مثل استعاره‌ها و غیره. از زبان ادب هم دائماً به زبان خودکار می‌آییم، مثل ضرب‌المثل‌هایی که استفاده می‌کنیم. مثلاً: ما را به خیر تو امید نیست، شر مرسان که از ادبیات می‌آید؛ بنابراین یک پیوستار داریم بین آنچه مطلقاً قرار است زبان خودکار باشد و چیزی که مثل غزل خواجه‌ی شیراز مطلقاً قرار است در زبان ادب باشد.

س-برخی از غزل‌های خواجه‌ی شیراز یا دیگر آثار ادبیات کلاسیکمان، رگه‌هایی از طنز دارند. شما چه وجه تمایزی میان آثار طنز و جدی این بزرگان می‌بینید که یکی را متعلق به زبان خودکار می‌دانید و دیگری را مطلقاً متعلق به زبان ادب؟
ج-اساساً باور من این است که زبان ادب از زبان خودکار حرکت می‌کنند و پدید می‌آید؛ یعنی نمی‌توانیم یک خط و مرز قطعی بین زبان ادب و زبان خودکار بکشیم. اگر زبان خودکارمان صرفاً زبان روزمره‌ی جوان‌ها بود و زبان ادبمان فقط شعر حافظ بود، آن‌وقت می‌توانستیم بگوییم که خیلی فرق دارد. ولی اگر زبان خودکار زبانی باشد که مردم فرهیخته از آن استفاده می‌کنند و زبان ادب از دایی جان ناپلئون و مدیر مدرسه‌ی جلال شروع بشود، آن‌وقت می‌بینیم که نمی‌توانیم این‌ها را مرزبندی کنیم؛ بنابراین به باور من زبان خودکار با شگردهایی به زبان ادب تبدیل می‌شود، ولی روی یک پیوستار. این پیوستار به این شکل است:
زبان خبر-----------زبان خودکار--------زبان علم
------زبان ادب----------
در این پیوستار زبان ادب قبل از زبان خودکار شروع می‌شود. یک قطب این پیوستار زبان علم است که در آن واژه ها و نشانه های زبان، تک معنی باقی می‌مانند؛ یعنی وقتی شما در یک متن شیمی به واژه‌ی اسید می‌رسید، معنای خاصی می‌دهد که با یک PH مشخص از باز جدا می‌شود و با آن بازی زبانی نمی‌کنند که آن را در معنای دیگری به کار ببرند. بعضی وقت‌ها زبان علم مثل تاریخ بیهقی (که قرار است فقط تاریخ و زبان علم باشد) وارد زبان ادب می‌شود. وقتی در این پیوستار از زبان علم حرکت می‌کنیم و به زبان خودکار می‌رسیم، می‌بینیم نشانه‌ها در هم‌نشینی باهم معنا پیدا می‌کنند و باید ببینیم چه واحدهایی کنار هم می‌آیند. یعنی وقتی من «زدن» را در زبان خودکار دارم، باید ببینیم کنارش چه واژه‌ای آمده؟ آیا کتک آمده یا انگشت یا دید؟ آن‌وقت معنای زدن فرق می‌کند؛ بنابراین در زبان خودکار باید کل جمله را در نظر بگیریم تا بفهمیم هرکدام از این واحدها در چه معنی به کار می‌روند. حتی حرف‌اضافه‌ی «با» وقتی می‌گویم من «با» اتوبوس به اصفهان رفتم، با وقتی‌که می‌گویم «با» پدرم به اصفهان رفتم، فرق می‌کند. اولی معنای به‌وسیله‌ی می‌دهد و دومی معنای به همراه. از این پیوستار که حرکت کنیم به زبان خبر می‌رسیم. آنجا هر نشانه جای نشانه‌ی دیگر به کار می‌رود. مثلاً وقتی لعل را به کار می‌بریم، باید بدانیم جای لب به کار می‌رود و سرو جای قد یار و شیر جای پهلوان شجاع.

س- آن‌وقت زبان طنز در این پیوستار کجا قرار می‌گیرد؟
ج- زبان طنز، حدفاصل بین زبان خودکار و زبان شعر قرار دارد. از زبان خودکار شروع می‌شود (در قالب جوک‌هایی که مردم روزمره به کار می‌برند) و تا زبان شعر گسترش پیدا می‌کند.

س-حال ازنقطه‌نظر زبان‌شناسی چطور یک اثر طنز به وجود می‌آید؟
ج- طنز در اصل نوعی واقعیت گریزی است. زبان خودکار قرار است بیانگر واقعیت‌های جهان خارج باشد. مثلاً برادرم رفته اصفهان و من به شما می‌گویم برادرم رفته اصفهان؛ یعنی یک واقعیت را در جهان خارج برای شما گزارش می‌کنم. ولی ما امکان‌های مختلفی داریم که از هنجارهای زبان خودکار تخطی کند. یکی از این کارها واقعیت گریزی است. نمونه‌های خیلی بارز واقعیت گریزی در زبان خودکار مثل چاکرتم، نوکرتم یا مثلاً می‌گویم تکه‌تکه‌ام بکنی عدس‌پلو نمی‌خورم. این‌که واقعیت ندارد و من حاضر نیستم حتی انگشتم خون بیاید، حالا عدس‌پلو که هیچی، هرچی باشد می‌خورم. طنز یکی از ابزارهایی است که ما برای واقعیت گریزی از زبان خودکار استفاده می‌کنیم.

س-خُب در بخش‌های دیگر زبان ادب هم ما همین واقعیت گریزی را چه در قالب بزرگ‌نمایی و چه کوچک نمایی داریم. به نظر شما چه چیزی در ساختار بیانی یک اثر طنز هست که آن را با بخش‌های دیگر زبان ادب متمایز می‌کند؟
ج- در طنز شرایط این است که پایه، زبان خودکار است. ما می‌آییم این زبان خودکار را بدیهی می‌گیریم. (اصلاً صحبتِ رفتن به سمتِ زبان ادب نیست) و بعد، از آن آشنایی که در زبان خودکار داریم تخطی می‌کنیم؛ یعنی ما داریم باهم در مورد مسئله‌ای حرف می‌زنیم. شما می‌دانید من در چه موردی صحبت می‌کنم و من هم می‌دانم که در مورد چه دارم صحبت می‌کنم. عین زبان خودکار از آن استفاده می‌کنیم. بعد من ناگهان در بین گفته‌هایم چیزی را مطرح می‌کنم که شما از قبل می‌دانید، ولی انتظار ندارید من آن را اینجا بگویم. این، آن شرایط طنز را به وجود می‌آورد. مثلاً من می‌گویم رفتم نمک بخرم. شما می‌دانید که من دارم در مورد نمک صحبت می‌کنم. مغازه‌دار نمک نداشت. بازهم دارم در مورد نمک صحبت می‌کنم. بعد گفت امروز در سوپت کمی از حرف‌های خودت را بریز. شما خنده‌تان می‌گیرد. چرا؟ می‌دانید که من که دارم این را می‌گویم آدم بانمکی هستم، ولی منظور من از نمک، آن نبود. انتظار نداشتید که من چنین چیزی را وسط جمله‌های زبان خودکارم به کار ببرم. طنز در چنین شرایطی به وجود می‌آید یعنی حرف، جدی است. (همیشه وقتی سراغ طنز می‌رویم حرف، جدی است.) اما این جدی بودن را به سخره می‌گیریم و شرایط جدی‌اش را به کمک نشانه‌هایی که در متن می‌آوریم، از بین می‌بریم. حرف و محتوا جدی است، ولی صورتش غیر جدی می‌شود. یعنی مخاطب از صحبت ما به صورتی که دور از انتظارش است، به این می‌رسد که می‌دانسته منظور ما چیست، ولی چون فکر نمی‌کرده ما این را می‌خواهیم بگوییم، خوشحال می‌شود و خنده‌اش می‌گیرد. فرض کنید من کفش‌هایم را می‌خواهم توی جاکفشی بگذارم. قبل از این‌که خودم این کار را بکنم، بچه‌ام آن را توی جاکفشی می‌گذارد. خوشحال می‌شوم؛ یعنی کاری که قرار بوده خودم انجام دهم، فرد دیگری انجام دهد. حالا ببینید چه پیش می‌آید. ما، در زبان خودکار قرار است از قواعدی استفاده کنیم. مخاطب من هم آن قواعد را بلد است. به خاطر این‌که می‌تواند با من ایجاد ارتباط کند. حالا من از زبان به شکلی استفاده می‌کنم که او خودش از قبل می‌داند که می‌تواند این کار را بکند، ولی چون نمی‌کند لذت می‌برد. وقتی ما وارد زبان ادب می‌شویم، وقتی خواجه شیراز غزلش را می‌گوید، قرار نیست من هم بتوانم همان غزل را بگویم. شعف من به این خاطر است که چیزی را می‌خوانم که در اختیار من نیست. آگاهی و دانشش را ندارم؛ بنابراین طور دیگری لذت می‌برم. ولی در طنز، ما خودمان آن دانش را داریم. کس دیگری به کار می‌برد. ما به این نتیجه می‌رسیم که این‌جوری هم می‌شد گفت و من خودم بلد بودم بگویم، ولی نگفتم و او گفت. طنز این شرایط را دارد.

س-یعنی طنز یک کشف جدید برای مخاطب نیست؟
ج-چرا. منتها مخاطب حس می‌کند خودش هم می‌توانسته این کشف را انجام دهد. من غزلی می‌آفرینم و در اختیار شما قرار می‌دهم. شما می‌بینید من چیزی را برای شما آفریده‌ام و کشف کرده‌ام که شما امکان آن آفرینش را ندارید. این یک نوع لذت است. ولی من بیایم چیزی را کشف کنم و بیافرینم که شما وقتی نگاه کنید بگویید من خودم هم می‌توانستم این کشف و آفرینش را انجام دهم. لذتش به خاطر این است ک جفتمان در آن دانش مشترکیم و چون مشترکیم لذت می‌بریم. به همین دلیل است که در برابر جوک‌هایی که درباره‌ی اروپایی‌ها گفته می‌شود، یک اروپایی با فرهنگ خودش خیلی لذت می‌برد، ولی ما با تعجب نگاهش می‌کنیم و می‌گوییم یعنی چی؟ چون من در آن فضا نیستم و به همان کشف نمی‌رسم.

س-این تمایز بخشی شما میان طنز با دیگر بخش‌های زبان ادب قدری به نظرم مشکل‌ساز می‌آید. یکی از عوامل خنده را تعجب و شگفتی در سایه‌ی غافلگیری می‌دانند. شما وقتی یک طنز از مثلاً عبید زاکانی را می‌خوانید یا فیلمی از وودی آلن می‌بینید، احساس نمی‌کنید که شما هم می‌توانسته‌اید اثر این‌چنینی خلق کنید، اتفاقاً برعکس. می‌خندید، چون حس می‌کنید خودتان نمی‌توانسته‌اید به این آفرینش برسید و انتظارات معمول شمارا بر هم می‌زند و غافلگیرتان می‌کند ... یعنی همان حسی را که شما در مورد خواندن غزل ذکر کردید در اینجا هم صادق است ... در این مورد چه نظری دارید؟ آیا این، با نگاه شما تضاد ندارد؟
ج. ندارد. ببینید! شما دارید فیلمی از وودی آلن نگاه می‌کنید. در تمامی این اتفاقاتی که در پیرنگ این داستان دارد می‌افتد، شما حیٌ و حاضر وجود دارید؛ یعنی همه‌ی این امکانات را می‌دانید. هیچ اژدهایی نمی‌آید. هیچ آدمی به هوا نمی‌رود. همه‌چیز آن، واقعیت جهانِ خارج است.

س-یعنی همان واقع‌گرایی که ویژگی طنز است ...
ج-دقیقاً. واقعیت سر جایش است، اما شما فقط انتظار ندارید این واقعیت در اینجا اتفاق بیفتد، چون بر اساس آن اطلاعات پیش‌زمینه‌ای که ما، در حافظه‌مان داریم، شما می‌گویید اگر «الف» و «ب» و «پ» اتفاق بیفتد باید بعدش «ت» اتفاق بیفتد، نه این‌که یک‌دفعه «ی» اتفاق بیفتد. خنده‌اش مربوط به آن بخش است که شما یک مسیر منطقی را برای این روایت در نظر بگیرید و بعد در این مسیر منطقی، کسی که آفریننده‌ی طنز است سیر قابل‌درکی را جلوی شما می‌گذارد که آن را انتظار ندارید. می‌توانید باورش کنید چون واقعیت است، ولی شما انتظار نداشتید که الآن این اتفاق بیفتد.

س- یعنی انتظارات آدم را بر هم می‌زند...
ج-بله و شما در جهان ممکنی که دارد از زبان استفاده می‌شود قرار دارید و در آن جهان اتفاقاتی می‌افتد که برای شما غافلگیرکننده است.

س-در ابتدای گفت‌وگو به ترجمه ناپذیری برخی از آثار طنز اشاره کردید. در چه شرایطی یک طنز ترجمه پذیر می‌شود؟
ج- ما تا زمانی که در زبان خودکار هستیم می‌توانیم ترجمه کنیم. هرچه از زبان خودکار هنجار گریزی انجام شود، چون این هنجار گریزی‌ها معطوف به یک‌زبان است، منتقل کردنش به یک‌زبان دیگر -اگر نگوییم ناممکن - درهرحال بسیار مشکل است. از این جمله‌ی طنز: «ای چایی سرد داده ما را، آتش به سماورت بیافتد» شما می‌فهمید که منظور این است که هم آتش به سماورت بیفتد گرم شود و هم این‌که آتش به جان سماورت بیفتد. وقتی من می‌خواهم این را به هر زبانی ترجمه کنم، تنها یکی از این دو معنی امکان ترجمه پیدا می‌کند، چون این دو معنی را از زبان فارسی هنجار گریزی کرده‌ام. پس درست به همین اندازه که یک غزل خواجه را وقتی ترجمه می‌کنید یک نثر ادبی قشنگ می‌شود. ولی دیگر غزل نیست، طنز هم به همان شکل است. شما محال است بتوانید جوکی را که وابسته به زبان فارسی باشدمثل جوک‌هایی که می‌گویند با فلان لغت‌ها یک جمله بساز،(که لغات را سر هم می‌کند یک کلمه‌ی دیگر می‌سازد) را ترجمه کنید. پس طنز چون از زبان خودکار دور می‌شود با آن، ترجمه ناپذیری هم حرکت می‌کند. این‌ها را نمی‌شود ترجمه کرد.

س-یعنی نتیجه می‌گیریم طنز اگر از حد واژگان فراتر برود و حالت مفهومی پیدا کند، ترجمه پذیر می‌شود.
ج-بله. شما اگر در قالبِ خودِ زبانِ خودکار طنز ایجاد کنید، چون با قواعدِ زبانِ خودکار عمل می‌کنید مثل جوک‌هایی می‌ماند که همه جای دنیا می‌توانند برای هم تعریف کنند. ولی اگر حرکت کُنَد و با هنجارهای زبانتان فاصله بگیرد، دیگر ترجمه پذیر نیست.

س-نظر شما راجع به آنچه به ادبیات نسل سوم و چهارمی معروف شده و واژه‌سازی‌های این نسل‌ها چیست؟ به نظرتان امکان ندارد در درازمدت آسیب‌زا باشد؟
ج-بگذارید من نمونه‌ای از نقاشی برایتان بگویم به اسم جکسون گولاک. یک نقاش آمریکایی در دوره‌ی جنگ جهانی دوم بود که بسیار مشهور و هم‌دوره‌ی پیکاسو بود. او بومی را روی زمین پهن می‌کرد و قلم‌مو را در رنگ دیوار (نه رنگ‌روغن) فرومی‌کرد و همین رنگ را روی بوم می‌پاشید و تصویری از رنگ‌های پاشیده شده به دست می‌آورد. در دوره‌ای این نوع هنر خیلی متداول بود و حتی یک بوم او را ممکن بود دویست هزار دلار هم بخرند. ولی مال یک مقطع بود. ولی دوره‌ی بعد نیامدند بگویند ما می‌توانیم این را به‌عنوان یک سبک ماندگار مثل سوررئالیسم در نظر بگیریم. یک سبک ویژه‌ی یک آدم خاص شد. در زبان هم همین حالت است. یک نسل، زبان خاصی را برای خودش ایجاد می‌کند. این امر دلایل جامعه‌شناختی دارد. شما یک نسلی را می‌بینید که با هنجارهایی از جامعه سازگاری ندارد. ناسازگارشدنش می‌تواند نمودهای مختلفی داشته باشد. ممکن است در لباس پوشیدن یا طرز صحبت کردنش باشد و یا زبان خاصی را برای خودش ایجاد کند. این‌ها را ما نمی‌توانیم به‌عنوان یک پدیده‌ی اجتماعی جامع و ماندگار در نظر بگیریم. مثلاً سریال برره مال یک مقطع زمانی بود. خیلی‌ها نگران بودند که این واژه‌های برره‌ای بماند و حالا زبان فارسی چه می‌شود. ولی دیدیم که هیچ‌کدامش هم نماند. پدران ما اصطلاحات خاصی داشتند. یک مجموعه‌ی بسیار جزئی از آن، لغاتی مثل نازک‌نارنجی وارد زبان ما شد و ماند. نسل ما یک سری از این واژه‌ها داشت که اگر هزارتا بود، پنج تایش ماند. حالا به نسل جدیدتر ما که برسد شما می‌بینید چقدر اصطلاحات «عمراً» و این‌ها به کار می‌برند. فکر نکنید این‌ها می‌ماند. این نسل‌ها بعدازاین که حرکت می‌کنند و به نسل بعدی می‌روند، محافظه‌کار می‌شوند. تا زمانی که 18 تا 25 ساله است ، از هر هنجاری تخطی می‌کند. وقتی 3۰ ساله شد محافظه‌کار می‌شود و وقتی 5۰ ساله شد آن نسل محافظه‌کاری می‌شود که قرار است هم چیز را ثابت نگه دارد.

س-پس می‌شود قدری این هنجارشکنی در زبان را حاصل عصیان دانست؟
ج-بله. در همه جای دنیا هم همین‌طور است. فکر نکنید که باید حتماً یک شرایط خاص سیاسی این امر را تأمین کند.

س- ولی فکر نمی‌کنید در حال حاضر این حرکت خیلی شدید است؟
ج-خب هرچقدر شما سرپیچ سوپاپ را سفت‌تر کنید، امکان ترکیدنش بیشتر می‌شود.

س-اگر موافق باشید دوباره برگردیم به اول بحث ... چرا مهمل‌گویی و بی‌معنی نویسی خنده‌دار است؟
ج-چون همه‌ی ما می‌توانیم این کار را بکنیم، ولی نمی‌کنیم و یکی دیگر می‌کند، چون احساس می‌کنیم کاری است که هم از پسش برمی‌آیند، از آن لذت می‌بریم. حرف‌های بی‌معنی زدن نمی‌تواند ثابت بماند. در طول روز شما نمی‌توانید سه ساعت مخاطب آدمی باشید که دارد بی‌معنی حرف می‌زند. چون ایجاد ارتباط مختل می‌شود. لحظه‌هایی آدم خنده‌اش می‌گیرد، ولی این خنده تا زمانی است که بیشتر از دوتا سه تا جمله نشود، چون مهمل‌گویی اگر زیاد باشد، ایجاد ارتباط را مختل می‌کند. آن‌وقت دیگر واکنش منفی نشان می‌دهد. برای مثال شما سرایداری دارید که شهرستانی است و بلد نیست خیلی خوب فارسی حرف بزند و یک‌چیزهایی سرهم می‌کند و می‌گوید. تا زمانی که یکی دوتا جمله این‌جوری بگوید، خنده‌دار است، ولی اگر قرار باشد هرروز سه ساعت خانه‌ی شما بیاید و این‌طوری حرف بزند، روز سوم دیگر کلافه می‌شوید و می‌گویید نمی‌فهمم. این نمی‌فهمم یعنی از این نفهمیدنم لذت نمی‌برم، چون قرار است اصلاً بی‌معنی صحبت شود.

س-در طنز دانستن یک اثر بین صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد. مخصوصاً آن‌هایی که طنزشان پنهان است. این مرز را کجا می‌دانید؟
ج-اگر شما گفتید در یک اثر ادبی طنز به‌کاررفته و من گفتم طنز به کار نرفته به‌این‌علت است که دانش زبانی شما این امکان را دارد که آن طنز را درک کنید و من این شناخت را نداشتم و آن طنز را درک نکردم، یعنی آگاهی ما از این‌که چگونه می‌شود از زبان خودکار هنجار گریزی انجام داد، فرق می‌کند. دانش زبانی ما باهم فرق می‌کند. به همین خاطر در مورد هر ژانر ادبی هم که نگاه کنید، بین متخصصان اختلاف‌نظر است. چون هرکس از یک منظر به آن نگاه می‌کند و دانش زبانی خودش را به آن تحمیل می‌کند. بگذارید یک نمونه بگویم: من می‌گویم صبح پاشدم دیدم دیر شده پریدم یک دوش گرفتم، پریدم فوری تو ماشین اومدم دانشکده. شما نمی‌دانید که دیر شدن من چه ساعتی است. پریدن من چه ریختی است و دوش گرفتن من چه ریختی است و... هیچ‌کدام از این اطلاعات را ندارید. شما این‌ها را بادانش خودتان که وقتی دیر می‌شود چطوری می‌پرید و دوش می‌گیرید درک می‌کنید. به همین دلیل هیچ دو نفر عین هم چیزی را درک نمی‌کنند. ما وجه مشترکی از یک درک داریم، ولی اصلاٌ باهم سازگاری ندارد. حالا می‌آییم سراغ یک متن. ما دو نفریم. یک نفر آمده متنی را در اختیار ما قرار داده. فرستنده یکی است، متن یکی است، مخاطب دوتا است. به خاطر این دو مخاطب، ما به درکی از این متن می‌رسیم که دلیل ندارد باهم مشترک باشد. یکجاهایی اختلاف‌نظر پیش می‌آید. من یک متن را حماسی می‌دانم و شما می‌گویید این حماسی نیست و تعلیمی است. چرا؟ چون هرکداممان با یک چراغ‌قوه در تاریکی رفته‌ایم. من این تکه را روشن کردم و شما آن تکه را. به همین دلیل است که اختلاف‌نظر پیش می‌آید.

س-درهرحال مرزی وجود دارد.
ج-نه. نمی‌شود. چون شما لغت مرز را که به کار می‌برید، یعنی یا باید صفر باشد یا یک. من خدمتتان عرض کردم که ما یک پیوستار داریم و نمی‌توانید شما قطعی بگویید که اینجا زبان خودکار است و اینجا طنز است و لا غیر... همین الآن که ما از زبان خودکار استفاده می‌کنیم ممکن است یکی اینجا بنشیند و از نوع صحبت من فکر کند من دارم طنز صحبت می‌کنم.

س-یعنی بستگی به زبان مخاطب دارد؟
ج-دقیقاً؛ بنابراین وقتی می‌گوییم مرزبندی، یعنی این‌که ما با قاطعیت می‌توانیم مختصاتی را بگوییم که این الف ب پ ت اگر بود طنز است و لا غیر. اصلاً چنین مرزبندی‌ای نیست. حتی بین زبان خودکار و زبان ادب هم مرزبندی نداریم. شما می‌توانید بیایید نهایت مثلاً غزل خواجه شیراز را زبان ادب بدانید، ولی مثلاً مدیر مدرسه‌ی جلال آل احمد را چطور می‌گویید که ادبیات است؟ چون این‌یک پیوستار است. هیچ جا نمی‌توانید یک مرز بکشید و بگویید اینجا شد ادب و اینجا شد زبان خودکار. چنین چیزی نیست. در طنز که دیگر وامصیبتا...

-از حوصله‌ای که در پاسخ به سؤالات به خرج دادید، سپاسگزارم.

خبر رسید که نمایندگان مجلس، فراکسیون هوش مصنوعی تشکیل دادند تا به گفته رئیس آن در سه کمیته به قانون‌گذاری و نظارت بر فعالیت‌های هوش مصنوعی مطابق ارزش‌های فرهنگی و بومی بپردازند. در این رابطه و سایر رابطه‌ها ما با هوش مصنوعی گفتگویی انجام دادیم که می‌خوانید:

-می‌دانید که فراکسیون هوش مصنوعی در مجلس شورای اسلامی تشکیل‌شده نظرتان چیست؟
- من به‌عنوان یک هوش مصنوعی، نمی‌توانم به پرسشتان‌ پاسخ دهم چون سیستم هنگ می‌کند. بااین‌حال، به‌طور خلاصه می‌توانم به شما بگویم که تدابیر لازم در توسعه راهبرد رزمایش رصد کردن هدفمند در راستای ردیف‌های بودجه‌ گرد و قلمبه و خواجه حافظ شیرازی.

- بله. متوجه شدم... بگذریم. شما چه توصیه‌ای به کاربران ایرانی دارید؟
-از بس کاربران ایرانی موقع ارتباط با من اجداد اینترنت را دراز کردند خسته شدم. به آن‌ها بگویید که کاری به کار پدران ما نداشته باشند. من چه تقصیری دارم که برای خرید فیلترشکن باید خداتومان پول بدهند یا اینترنت کُند است و صفحه بالا نمی‌آید؟

-بر اساس صحبت‌ها و چت‌های فارسی که با شما شده، دغدغه اصلی فارسی‌زبانان و ایرانیان را چه می‌دانید؟
-فکر می‌کنم ایرانیان دغدغه اصلی‌شان این است که چطوری زنده‌ بمانند. این خیلی زیباست. کمتر ملتی در دنیا این‌طوری فکر شکوه زندگی است و دغدغه‌اش را دارد.

-بیشترین پرسش‌های کاربران ایرانی از شما چه بوده است؟ ممکن است سه پرسش پرتکرارشان را بگویید؟
بله. سه سؤال پرتکرار به ترتیب عبارت بود از:
1-این‌ها کی رفتنی‌اند؟
2-آیا می‌توانید الگوریتم‌هایی طراحی کنید تا بتوانم بررسی کنم که اینا کی رفتنی‌اند؟
3- چگونه می‌توانم با استفاده از شما یک برنامه کامپیوتری بسازم مبتنی بر اینکه بدانم این‌ها کی رفتنی‌اند؟
راستش من خیلی از این سؤال‌ها سر درنیاوردم ولی وقتی از آن‌ها داده‌های مشخص خواستم، شروع کردند به بدوبیراه گفتن که: «فلان فلان شده اسمت را هوش مصنوعی گذاشتی؟ الآن هر بچه‌ای در ایران در این زمینه نظر و تحلیل دارد و تا می‌گویی ف، تا فرحزاد می‌رود.»
البته یک استاد دانشگاه ایرانی هم از من پرسید: «حالا شب قدر خوب چیزیه یا نه؟» که من از فهم و درک ایشان ذوق‌زده شدم و چون او در حضور رئیس‌جمهورتان تعریف کرد که این سؤال را از من پرسیده، درست خاطرم مانده است.

- ولی در آن سه سؤال پرتکرار، اثری از مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، بهداشت و درمان، محیط‌زیست و سیاست داخلی و خارجی ما نیست.
-بله. خوشبختانه ایرانی‌ها دیگر دغدغه این مسائل جزئی را ندارند و تمرکزشان روی همان 3 تا سؤال اصلی است که این، برای مردم یک کشور فوق‌العاده است.

- رابطه شما با طنز و جوک چگونه است؟ می‌توانید یک جوک خیلی بامزه برای کاربران ایرانی بگویید؟
-بله. ما قدرت درک جوک را داریم. مثلاً اینکه: یک رئیس‌جمهور به وزرایش گفته: «من شب‌ها از موضوع گرانی خوابم نمی‌برد، شما چه طور خوابتان می‌برد؟»... این حرف به نظرم خیلی بامزه آمد و حسابی خندیدم.

-اینکه جک نیست، واقعیت است. سخنگوی دولت ایران این را تعریف کرده و جزو خبرها بوده.
-ببخشید. قصد توهین نداشتم. ما، ماشین هستیم. انسان نیستیم که فرق میان جک و صحبت مسئولین شمارا بدانیم.

-بگذریم! به نظرتان اتفاقات مثبتی در بازار بورس و طلا و دلار و خودرو و مسکن می‌افتد؟ در کدام‌یک سرمایه‌گذاری کنیم بهتر است؟
- من با داده‌های مشخص کار می‌کنم. رانت اطلاعاتی که ندارم فدات شم. مگر آقازاده‌ام؟ مگر روبات هوشمند من به مافیای بورس و طلا و دلار و خودرو و مسکن وصل است که خبر داشته باشم؟ چه انتظاراتی از هوش مصنوعی دارند والله. قربون دستت؛ اون پنجره ویندوز را باز کن؛ حسابی داغ کردم.

- در مورد حجاب راهکارتان چیست؟ رصد کردن تا چه حد کارساز است؟
-بستگی دارد به اینکه چند فیبر نوری و خارج از جو با تلسکوپ رصد موفقیت‌آمیز تا دارقوزآباد. با عرض پوزش و دیتاسنترهای ما در حال سوزش...

-ممنونم. مثل‌اینکه با دیدن شرایط ما حسابی قاطی کردید. به امید دیدار...