واژه شب یلدا در آثار شاعران زبان فارسی بسامد بالایی دارد که بخش‌هایی از آن را طی یک بررسی، در زیر می‌آوریم. این پژوهش نشان می‌دهد برای ما تا دنیا دنیا بوده، برای ما، در روی همین پاشنه می‌چرخیده و بعضی بیخود حسرت گذشته را می‌خورند:

ملال از شب‌نشینی شب یلدا:
با استناد به بیت زیر، گردهمایی‌های خانوادگی شب یلدا در زمان سعدی شیرازی هم امری معمول بوده و خوی درویشانه شاعر از هم‌نشینی با خانمی بنام پروین دچار ملال خاطر می‌شده‌ و مدام می‌گفته پس کی صبح می‌شود که ما مشتاقان، برویم و به کار و زندگی‌مان برسیم:
برآی ای صبح مشتاقان اگر نزدیک روز آمد/که بگرفت این شب یلدا ملال از ماه و پروینم
حکیم نزاری هم در بیتی منتظر مژده صبح و خلاص شدن از شب‌نشینی‌های تحمیلی شب یلدا بوده و در این رابطه از عبارت توهین‌آمیز:"این شب یلدا" استفاده کرده است:
کی بشارت‌نامه روز آورند/این شب یلدا به پایان کی رسد. (نسخه پنجاب: وین شب یلدا، که غلط است)

قانون حجاب اجباری در شب یلدا:
در زمان قاآنی زلف زنان مهم‌ترین مسئله مملکتی بوده که حتی در شب یلدا هم تمام مشکلات دنیا و مافیها را ول می‌کرده‌اند و به بررسی ابعاد و آثار آن مشغول می‌شده‌اند:
بر من و یاران شب یلدا گذشت /بس‌که ز زلف تو سخن رفت دوش

آلودگی هوا و شب یلدا:
غلظت بالای آلاینده‌ها، مشکل همیشگی مردم ما بوده و ربطی به دیروز و امروز ندارد. چندان‌که به استناد این شعر از امیر معزی، از فرط وجود ذرات معلق و غبار، در روز روشن مثل شب یلدا کاروبار معادی (از معاصران امیرمعزی) تعطیل می‌شده:
چون هوا را تیره گرداند غبار لشکرش/روز روشن بر مَعادی چون شب یلدا بود

گرانی اقلام مصرفی در شب یلدا:
اعتراف به بالا بودن قیمت شمع شب یلدا در اشعار وحشی بافقی حکایت از وجود مافیای شمع در زمانۀ شاعر دارد:
رتبۀ عرفان شود، شام فنا روشنت/قیمت انوار شمع در شب یلدا طلب

اقبال مهاجران به سنت‌های ایرانی ازجمله شب‌ یلدا:
از اشعار شاعران چنین برمی‌آید که جامعه مهاجر ایرانی در تمام دوران‌های تاریخ در راستای ابتلا به هوم‌سیک و احساسات نوستالژیک، یلدا را گرامی می‌داشته. چنانکه امیرخسرو دهلوی (از نخبگان ایرانی مهاجر به هندوستان) دوست داشته در بزرگداشت یلدا، به یک‌شب اکتفا نکند و تمام شب‌های سال، یلدا باشد؛ هرچند از بندبند شعر او غم ناشی از هجرت نمایان است. بعدها شارحان سعی کردند معنای واژه هجرت را در شعر او تغییر دهند و آن را خطاب به معشوق (به معنای هجر تو) تعبیر کنند تا از ابعاد تراژیک احساس مهاجران بکاهند:
هر شبی در غم هجرت شب یلداست مرا/که به سالی به جهان یک‌شب یلدایی هست

کمبود انرژی و قطع برق در شب‌ یلدا:
در نظام ستم‌شاهی هم ناترازی انرژی وجود داشته و مدام برق قطع می‌شده. چندان‌که پروین اعتصامی هنگام برگزاری مراسم یلدا، از روشنی ناامید می‌شود و به شمع پناه می‌برد:
دور است کاروان سحر زین جا/شمعی بباید این شب یلدا را

امیرخسرو دهلوی نیز در این شعر قطع برق در شب یلدا را بسیار غم‌انگیز می‌داند. شارحان مشخص نکرده‌اند که شاعر در این شب، کجا به درد بی چراغی گرفتارشده که چنین لب به ذکر مصیبت گشوده است.:
کس نداند غم خسرو مگر آن‌کس که مباد/بی چراغی بود اندر شب یلدا مانده

سیاست‌های تبعیض‌آمیز در توزیع انرژی شب یلدا:
از اشعار گذشتگان، چنین برمی‌آید که تبعیض، ق مربوط به امروز و دیروز نبوده و سکه رایج سیاست‌های حاکم در کل تاریخ ما بوده است. چنانکه در زمان رشیدالدین وطواط درحالی‌که رعیت در شب‌های یلدا از تاریکی رنج می‌برده‌اند، مراکز مذهبی با استناد به بیت زیر از رانت برق‌های فشارقوی استفاده می‌کردند:
ز انوار ریاحین باغ و بستان گشته سرتاسر/منور چون عبادتگاه رهبانان شب یلدا

ارتباط فتح سوریه با شب یلدا:
فتح شام و سوریه توسط احمد جولانی با استناد به این شعر حمیدالدین بلخی به قرن ششم هجری برمی‌گردد، زمانی که رنج شاعر از این رخداد به درازی شب یلداست. شارحان با استناد به این بیت، انتساب حمیدالدین بلخی به نیروهای مقاومت را محتمل می‌دانند:
اکنون مرا که شام جولانی (نسخه بادلیان: جوانی) صبوح کرد/شب‌های رنج چو شب یلدا دراز شد

بااین‌حال تحلیل وحشی بافقی از این رخداد چیزی دیگر است و می‌گوید درهرحال در پس‌وپیش ما، جز شب یلدا (سیاهی) نبود:
شام! هجران تو تشریف به هر جا ببرد/در پس‌وپیش هزاران شب یلدا ببرد
البته به‌مرورزمان علامت تعجب مصرع اول را به کسره تبدیل‌شده تا مانع از رسیدن صدای وحشی بافقی به جهانیان در رابطه با اوضاع سوریه بشود.

بیکاری در شب یلدا:
بحران بیکاری در کشورمان مربوط به امروز و دیروز نبوده و نیاکانمان همیشه از زیاد بودن اوقات فراغت در رنج بوده‌اند. چندان‌که حتی در شب‌های یلدا هم امید داشتند که بالاخره مملکت از این وضعیت خلاص شود. این امر به‌روشنی در این شعر حکیم نزاری آمده که البته در نسخه‌های امروزی به‌غلط به فراقت (فراقِ تو) تبدیل‌شده است:
هم به صبر از شب یلدای فراغت روزی/دلِ محنت کشم امید نجاتی دارد