معرفی کتاب

داستان بلند تمساح (The Crocodile) اثر معروف‌ و مناقشه‌انگیز داستایوسکی یکسره طنز است و در زمان انتشار، بحث‌ها
نقدهایی تند را به خاطر محتوای هجوآمیز و انتقادی‌اش برانگیخته است. شاید همین نقدها باعث شده که نویسنده، این اثر را (که در سال 1865 در یک مجله روسی منتشر شد) نیمه‌تمام رها کند و پایانش را کاملاً باز بگذارد! داستان، تخیلی است؛ مردی «بافرهنگ» در یک مرکز خرید توسط تمساحی (که مالکان آلمانی‌اش آن‌را برای نمایش به روسیه آورده‌اند) بلعیده می‌شود. نویسنده، این اتفاق عجیب را دستمایه قرار می‌دهد تا سراغ روابط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و همچنین رویکردهای فکری، ادبی و هنری زمانه خود برود و با هجوی گزنده و کنایی نقدشان کند. زاویه دید داستان، راوی اول‌شخص است. راوی که دوست و همراه ایوان (مرد بلعیده‌شده) است از رهگذر شرح چگونگی برخورد آدم‌های داستان با این اتفاق عجیب، روایت را پیش می‌‌برد. آدم‌های این داستان مثل بقیه آدم‌های آثار داستایوسکی بلاتکلیف‌اند و شخصیت‌های متناقضی دارند، با این تفاوت که این بار این شخصیت‌ها گرد هم آمده‌اند تا بلاتکلیفی و تناقض شخصیتی‌شان با قرارگرفتن در ظرف یک رخداد فراواقعی، درخدمت تلقی خاص نویسنده از جریانات فکری جهان پیرامونش قرار گیرد؛ بنابراین در داستان تمساح کمتر ردی از رویکرد اگزیستانسیالیستی نویسنده و روایت عمیق دردها و شکنجه‌های روحی آدم‌های آثارش دیده می‌شود. داستایوسکی در این اثر از همدلی و همدردی با قهرمان‌های آثارش فاصله می‌گیرد و به‌جای بیان مصائب ابدی انسان و شناسایی مجدد روح و روان آدمی، با نگاهی هجوآمیز به کشف طنز برخاسته از تضاد میان گفتار و رفتار آدم‌ها و غافلگیری ناشی از آن می‌پردازد و پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و فکری آن را با زبانی هجو آلود و در طنزی چندلایه بیان می‌کند. راوی که شاهد ماجراست چنان خونسرد و به‌دوراز احساس، بلعیده شدن دوستش را شرح می‌دهد که انگار واقعه‌ای عادی رخ‌داده و این‌همه جنجال بر سر هیچ و پوچ است. این رویکرد، فضایی پوچ و ابزورد را براثر حاکم می‌کند و فضای داستان‌های گوگول بخصوص داستان کوتاه و استعاری «دماغ» او را در ذهن می‌آورد. این خونسردی و بی‌تفاوتی در برابر سرنوشت یک انسان که مثل هاله‌ای داستان تمساح را در برگرفته در برخورد آدم‌های دیگر اثر نیز متجلی است، انگار هیچ ملاحظه انسانی در برابر این پدیده وجود ندارد. راوی با تماشای بلعیده شدن دوستش، عنصری خنده‌آور می‌بیند و تنها وقتی جلو خنده‌اش را می‌گیرد که حس می‌کند کاری دور از ادب و نزاکت انجام داده است! یلنا ایوانونا همسر ایوان (مرد بلعیده‌شده) که مایل است برای مردان فرهیخته! (ازجمله همسرش) اشک بریزد تا زیباتر به نظر برسد، با این استدلال که شوهر باید سر خانه و زندگی‌اش باشد نه در شکم تمساح، بلافاصله به فکر طلاق می‌افتد. دوست دیگری که از او تقاضای کمک و همفکری می‌کنند، تمساح را در ردیف سرمایه خارجی می‌داند که باید جذبش کرد و بنابراین وجود ایوان را در شکم این موجود برای بالا بردن ارزش سرمایه خارجی مایه خوشحالی می‌داند و در مورد دریافت مرخصی باحقوق و بدون حقوق مرد گرفتار در شکم تمساح و مغایر قانون بودن اعزام کارشناس ویژه به قعر تمساح! نظرات کارشناسانه می‌دهد. در این میان صاحب تمساح هم بجای این‌که نگران جان ایوان باشد، نگران حیوانش است و درضمن به این فکر می‌کند که چگونه از رهگذر این ماجرا به مال‌ومنالی برسد و موقعیتی اجتماعی کسب کند. ولی اوج این تضاد و غافلگیری در شخصیت اصلی به گفته نویسنده «فرهیخته و بافرهنگ» اثر متجلی می‌شود که در کام تمساح گرفتار است. او به‌جای اینکه فکر نجات خود باشد به فکر راه‌اندازی یک جنبش اجتماعی در شکم تمساح است تا تریبونی برای آموزش بشر شود! او که اولویت را بر اقتصاد می‌داند و در عصر بحران اقتصادی شکافتن شکم حیوان را بدون بررسی زوایای مادی آن درست نمی‌داند درباره جذب سرمایه‌های خارجی (تمساح) به میهن بحث می‌کند!
اما این فضای ابزورد و سراسر تناقض و تضاد و غافلگیری در خدمت نگاه استعاری نویسنده درمی‌آید. او در آغاز داستان، تمساح پرخور و میان‌تهی که آدم‌ها را می‌بلعد را یکی از ساکنان بومی اروپا معرفی می‌‌کند تا حضور نمادینش کنایه‌ای از تجددطلبی غرب‌گرایانه‌ای باشد که انسان‌ها را درون خود اسیر می‌کند و اندیشه سنت‌گرایانه و مسیحیت عرفانی داستایوسکی آن را برنمی‌تابد.
شگردهای طنز این اثر متعدد است. نویسنده از کنایه، نقیضه سازی جملات قصار، واژه‌سازی و استفاده از طنز واژگانی (استفاده از لمکده برای کنایه به‌نظام فاسد اداری و دیوانسالاری)، وارد ساختن لحن طنزآمیز (روسی حرف زدن صاحب آلمانی تمساح) استفاده می‌کند، جمله «اولویت با قوانین اقتصادی است» را بارها با شیوه‌ای طنزآمیزبر زبان آدم‌های داستان جاری می‌کند تا به هجو اقتصاد سرمایه‌داری بپردازد و البته در این میان از اشارات کنایی و هجوآمیز به برخی شخصیت‌ها و جریانات ادبی و هنری پرگو و بی‌سواد و یا مدعی نیز غافل نیست و خبرسازی نشریات را نیز به طنز می‌کشد که چطور در وارونه‌سازی خبرها و جعل اخبار مهارت دارند! او در این اثر کوتاه و استعاری انواع شگردهای طنز را به کار می‌گیرد تا نگاه خود را به دنیای پیرامونش بازتاب دهد. این داستان نشان می‌دهد که چگونه اثری طنزآمیز که رنگ برخورد با مسائل روز را دارد می‌تواند فارغ از محتوای مناقشه‌پذیرش به ماندگاری برسد و در هر عصری خواندنی باشد و چه بسا خواننده در آینه فضای شگفت‌انگیز و باورناپذیر آن بتواند خودش را ببیند!
تابه‌حال ترجمه‌هایی از این اثر با عنوان «کروکودیل» و «در کام تمساح» به زبان فارسی ترجمه‌شده است. بتازگی ترجمه‌ای از این اثر با عنوان «تمساح» به همت نشر برج و با ترجمه بابک شهاب منتشر شده است.

(انتشاریافته در روزنامه اعتماد، 15 اسفند 1401)