خاطرات گنگ و یا روشن روزهای کودکی‌ همه ما با بازی‌های گروهی آمیخته‌شده است. این بازی‌ها (که بخشی از فرهنگ کودکی‌مان را تشکیل می‌دهند) باوجودمان پیوند خورده، مثل شیئی مقدس در گوشه امنی از نهانخانه ذهنمان جا خوش کرده‌ و در لحظات تنهایی و غم سراغش می‌رویم و با یادآوری‌شان شاد و سرخوش می‌شویم. ما با این بازی‌ها و شعرها زندگی کردیم و تبدیل به خاطره جمعی ما شدند، با آن‌ها تعامل را آموختیم و کار و همراهی دسته‌جمعی را تجربه کردیم. الفاظی که در بسیاری از این بازی‌ها استفاده می‌کردیم ریتم داشت و در ذهنمان می‌ماند ولی معنای چندانی نداشت. راستش خیلی هم در «آن مان نباران تو تو اسکاچی» دنبال پیام و مفهوم نمی‌گشتیم. کسی هم در انتهای بازی از ما نمی‌پرسید: «خب در این شعر برای ملت سلحشور چه پیامی دارید و چه نتیجه اخلاقی از آن می‌گیرید؟» نمی‌دانم، در آن روزها شاید هم نتیجه اخلاقی و ایدئولوژیک گرفتن زیاد مد نبود! همین‌که عبارات خوش آوا باشند و واژه‌های هم‌قافیه را کنار هم بنشانند کفایتمان می‌کرد و به لحظه‌ها و دوستی‌هایمان معنا می‌داد و آن‌ها را غرق در لذت می‌کرد. ما در این میان تنها نبودیم. nonsense verse که در زبان ما «هیچانه» معادل‌یابی شده است بر لحظات بسیاری از کودکان نقاط دیگر دنیا هم رنگ ‌زد. توگویی همین الفاظ ریتمیک بی‌معنا حس خوش لحظات کودکی تمام بچه‌های دنیا را به هم پیوند می‌‌زد. بعدها فهمیدیم همین هیچانه‌ها و عبارات ریتمیک بی‌معنی چقدر در پرورش تخیل خردسالان مؤثرند، مفیدترین قالب‌های شعری برای آن‌ها هستند و حتی تکرار حروف که ویژگی آن‌هاست به یاری گشودن زبان کودکان می‌آید.به این ترتیب هیچانه‌ها هم مثل بخش‌های دیگر ادبیات عامیانه و شفاهی مردم ما برای خودشان جایگاه و پایگاه یافتند. فرهنگ ما همپای فرهنگ و ادب عامه، با ادبیات کلاسیکمان گره خورده اما این امر مانع از آن نشده که در ادبیات طنزمان به نقیضه و نظیره سازی فرهنگ و ادب عامه و کلاسیک نرویم، چنانچه بخش مهمی از تاریخ طنزمان را قالب ادبی نقیضه‌ و نظیره‌ سازی تشکیل داد، از رساله تعریفات عبید گرفته تا التفاصیل فریدون تولٌلی و بعدها تذکره‌المقامات زرویی که برخی از آن‌ها رنگ شوخی با ادبیات کلاسیک و حتی نقد آن‌راهم داشتند. جالب آنکه از این آثار استقبال هم شد، توهین تلقی نشد و اعتراضی برنینگیخت. در تاریخ ادبیاتمان بر رساله‌های علمیه هم توسط آقا جمال خوانساری نقیضه نوشته شده است. ما، در طی زمان، هنرِ روی خط قرمزها نشستن و به تعبیر مرحوم احترامی، رنگی نشدن را آموختیم؛ ولی این روزها در برابر نقد ساختاری «اتل‌متل تو توله» (که فکر کنم برای اولین بار در جشن نشریه دنیای تصویر و پس‌ازآن در چند جای دیگر ارائه شد) برافروخته شده‌ایم و به عرق ملی و میهنی‌مان برخورده است. در برابر این حجم از عکس‌العمل نسبت به «اتل‌متل تو توله» ناخودآگاه این سؤال در ذهنمان می‌آید که آیا آستانه تحمل جامعه پایین آمده که حتی دایره خط قرمزهای فکری، سیاسی و اخلاقی‌اش گسترش‌یافته و به بازی‌های شیرین دوران کودکی در این روزگار تلخ نیز کشیده شده است؟ می‌توان چنین تصور کرد که پخش این برنامه از رسانه‌ای که سال‌هاست مردم دل‌خوشی از آن ندارند بر حجم اعتراض‌ها بی‌تأثیر نبوده است ولی این تمام ماجرا نیست چون در این میان کار از دفاع از حیثیت هیچانه‌ها گذشته و برخی از آن‌طرف بام افتادگان در رویکردی که خود سرشار از طنز است ابروباد و مه و خورشید و فلک را گرد هم آور‌ده‌اند و برای اتل‌متل تو توله و زن کردی و لقب آذری عمه‌قزی ربط آسمانی و زمینی و معنایی و جغرافیایی و ژئوپلیتیکی پیداکرده‌اند و با استفاده از فرهنگ غنی زبان فارسی به رمزگشایی واژگان مبهم و ظاهراً بی‌معنا و عبارات بدون ربطش پرداخته‌اند، میان گنجینه غنی ادب و فرهنگ فارسی گشته‌اند و برای این بازی قدمت 500 ساله دست‌وپا کرده‌اند تا شنونده را بابت خنده به خادمان فرهنگ و گوینده را بابت نان ساختن از طریق زخم زدن به فرهنگ مادری ملامت کنند. با توجه به سابقه شوخی‌های این‌چنینی با ادبیات کلاسیک و فرهنگ شفاهی، به نظرم صرف شوخی با هیچانه‌ها مثل شوخی با هر قالب ادبی و هنری دیگری فی‌نفسه امر مذمومی به شمار نمی‌آید. آن‌چه در این میان مهم است در نظر داشتن ظرافت‌های زبانی در برخورد با موضوعاتی است که به‌نوعی مورداحترام مردم‌اند. برخورداری از نگاه علمی و تحلیلی نسبت به سوژه، طنزنویس را در شناخت حدومرزها و جابجا کردن آن‌ها هنگام گرفتن فاصله انتقادی و حتی به شوخی گرفتن سوژه یاری می‌کنند، امری‌که علیرغم تمام فراز و نشیب‌های طنز در دوره معاصر هنوز هم با اقامه دلیل: «شوخی است، زیاد جدی نگیرش» در بسیاری از آثار طنز و فکاهی مورد توجه جدی قرار نمی‌گیرد. هیچانه‌ها در شمار امر مقدس قرار ندارند ولی در حافظه تاریخی ملت ما جای دارند و برخورد با آن‌ها مستلزم به‌کارگیری ظرافتی است که اگر مورد بی‌توجهی قرار گیرد شیرینی اثر بر ذهن مخاطبی که دوران کودکی‌اش را با آن‌ها زندگی کرده است
اثری نه چندان شیرین برجای می‌گذارد. خلاصه اینکه شوخی با هیچانه‌ها از ارزش هیچانه بودنشان چیزی کم نمی‌کند و این امر در صورتی تحقق می‌یابد که با ظرافت توام باشد و در فاصله انتقادی گرفتن از سوژه (چندانکه لازمه آفرینش هر اثر طنزی است به معنا و مفهوم و عمق اثرگذاری این بخش از ادبیات شفاهی و جایگاه آن در خاطره جمعی مردم نیز توجه شود؛ اگرچه در این میان ممکن است باز هم ناآَشنایان با ظرافت طنز را خوش نیاید و دنبال مهر و ماه برای پیوند دادن اتل و متل برآِند! خلاصه کلام این‌که طنز را نباید شوخی گرفت حتی اگر از سوی رسانه‌ای پخش شود که انتظار چندانی حتی درشوخی نگرفتن طنز از آن نیست...

(انتشاریافته در روزنامه شرق، 11 اسفند 1399)