(انتشاریافته در روزنامه شرق)

نیم قرن از توقیف روزنامه توفیق می‌گذرد ولی یاد این نشریه فکاهی همچنان در حافظه جمعی ما زنده است. شاهد مدعا ایجاد موج
خبری در فضای رسانه‌های رسمی و غیررسمی است که در پی درگذشت حسن توفیق، کاریکاتوریست و مدیرمسئول این نشریه ایجاد شد تا نشانه‌ای باشد از محبوبیت توفیق و اهمیت آن در میان مطبوعات معاصر. طنز مردمی توفیق ازلحاظ قالب در استفاده از عناصر فرهنگ و زبان عامه متجلی می‌شد و ازنظر موضوع بازتاب مسائل اجتماعی و اقتصادی زندگی مردم و شرایط سیاسی جامعه بود. در این میان، البته نوعی نگاه جنسیت زده سایه‌اش را بر بسیاری از آثار نوشتاری و تصویری توفیق گسترده بود، چنانکه حتی آگهی اعلام انتشارش در شب‌های جمعه نیز از اشارات جنسی خالی نبود. به نظرم این رویکرد روزنامه توفیق (که به‌مرورپررنگ‌تر شد) از سویی در سنت شوخی‌های جنسی در فرهنگ شفاهی و کتبی ما ریشه دارد و از سوی دیگر برخاسته از نوع برخورد این نشریه با شرایط اجتماعی و فرهنگی روزگار انتشار آن است. در تاریخ ادبیات شفاهی و کتبی ما طنز همواره با جنسیت نسبتی داشته است. ردپایش را از طنز تعلیمی مولانا و هزلیات منتسب به سعدی و لطایف عبید گرفته تا ضرب‌المثل‌های عامیانه، می‌بینیم. این نگاه از سویی به روانشناسی اجتماعی ما برمی‌گردد که در آن موضوعات جنسی در فضای رسمی تابو بشمار می‌آید و لاجرم در شوخی‌ها انعکاس می‌یابد و از سوی دیگر در روانشناسی فردی ریشه دارد که در آن تمایلات پنهان رنگ شوخی به خود می‌گیرد. این نگاه جنسیت زده در آثار طنز شفاهی و مکتوب ما همواره حضور داشته و حتی علیرغم اینکه در آثار طنز دوره مشروطه شکل‌بندی برخورد با زنان تغییر کرد و به سمت طرح انتقادی هویت و جایگاه آنان رفت، جریان جنسیت زده همچنان به تناسب شرایط سیاسی و جهت‌گیری‌های فکری و فرهنگی، در بسیاری از آثار طنز و فکاهی حضوریافت. این جریان در توفیق به اقتضای این‌که بیشتر مخاطب عام را مدنظر داشت در قالب هزل و فکاهی ظاهر شد و با هدف جذابیت بخشی به آثار نشریه بکار رفت. همچنین هر زمان محدودیت‌های سیاسی بیشتر شد، سوژه‌های جنسی را جایگزین موضوعات سیاسی کرد و یا در کنار آثار انتقادی و سیاسی قرار داد ‌تا زهرشان را بگیرد و حساسیت کمتری برانگیزد. از سوی دیگر نشریه توفیق زمانی انتشار می‌یافت که مدرن شدن جامعه روندی رو به رشد داشت و تغییر در مناسبات جنسیتی به‌خصوص در طبقۀ متوسط، در حال شکل‌گیری بود. در این میان بخش مهمی از آثار طنز، مظاهر ساده و لمس شدنی زندگی طبقه متوسط را موردنقد قرار می‌داد که این امر در آثار داستان‌نویسانی چون اسلام کاظمیه و فریدون تنکابنی متجلی است. در این میان روزنامه توفیق نقد ابعاد فردی و اجتماعی مناسبات جنسیتی را در بسیاری از اوقات در قالب فکاهی و هزل‌ مطرح می‌ساخت که ابعاد جنسی پیدا می‌کرد. نتیجه آن‌که مضامین جنسی پای ثابت مطالب انتقادی توفیق بود تا آنجا که وقتی توفیق توقیف می‌شد یا در کار انتشارش اشکالی بوجود می‌آمد، از سوی مردم شوخی‌های جنسی متعددی با سران حکومت نقل می‌شد که عنوان می‌کردند از دلایل تعطیلی توفیق بوده است، شوخی‌هایی که اکثر آن‌ها هیچگاه در توفیق چاپ نشده بود! در طی زمان کم‌کم از زنان نیز آثاری در توفیق منتشر شد و برخی زنان کاریکاتوریست مثل پروین کرمانی انحصار مردانه کاریکاتور را در این نشریه شکستند. بااین‌حال انتشار این آثار به تغییر و یا تقلیل نگاه جنسیت زده در توفیق منجر نشد ولی زمینه حضور زنان در طنز و کارتون مطبوعاتی را فراهم ساخت، حضوری که به‌مرور به جایگاهی مشخص و روشن در طنز مطبوعاتی رسید.