نگاهی به کتاب «خوان خنده» نوشته‌ی عبدالرحیم ثابت
عبارت‌های مطایبه‌آمیز بخش مهم و قابل توجهی از محاورات بین ایرانی‌ها را تشکیل می‌دهد. این بخش از زبان عامه گنجینه‌ای است از بلاغت و هنر تا دریچه‌ای تازه را به ذهن و زندگی مردم و دردها و دغدغه‌هایشان بگشاید و نشان دهد که ذهن شوخ‌طبع و ظریف و پیچیده‌ی ایرانی، چگونه در قالب زبان پرایهام و فرهنگ پر اشاره و کنایه و مطایبه‌ی عامه متجلی می‌شود و کلام رابا طنزآفرینی و ظرافت عجین می‌سازد.

اخیراً کتابی منتشر شده است با عنوان «خوان خنده» که در حقیقت فرهنگ تعبیرها و عبارت‌های طنزآمیز متداول در لهجه شیرازی است. این کتاب توسط عبدالرحیم ثابت تدوین شده است و مدخل‌های آن، در ۳۲۷ صفحه و بر اساس حروف الفبا، ترتیب یافته‌اند. «خوان خنده» ، از آن رو که بخش مهمی از محاورات طنزآمیز شیرازی را دربرمی گیرد اثر ارزشمندی است و شاید تنها کتابی باشد که به بررسی تعبیرها و عبارت‌های طنزآمیز خطه‌ای از ایران به طور مستقل پرداخته‌است. از این رو تلاش پژوهشگر ارجمندش بی‌شک ستودنی است، تلاشی که جای خالی آن در مورد دیگر نقاط کشورمان حس می‌شود. در ذیل مدخل‌های کتاب، در صورت لزوم به پیشینه‌ی تاریخی شکل‌گیری واژه و یا اصطلاح نیز اشاره شده و ضمن آن، به تناسب موضوع، به تاریخ، آداب و رسوم و روابط فردی و اجتماعی مردم شیراز پرداخته که این امر، اثر حاضر را از نظر آشنا ساختن مخاطب با بخشی از فرهنگ و زبان و اصطلاحات عامیانه و تاریخ و آداب و رسوم شیراز نیز دارای ارزش می‌سازد. (رک به: «مگر مثل قوام بی پدره» و یا: «الهی کوفته‌ات را بخورم» و یا: «بریم آسونه شاید جونمون بوسونه» و یا:«به شیر شاه چراغ» ). در این میان پژوهنده‌ی گرامی به همانندیابی اصطلاحات نیز دست زده و در توضیح هر مدخل طی یک بررسی تطبیقی، به همانندهای آن در دیگر شهرها و سرزمین‌ها نیز اشاره کرده است. (رک. به مدخل: بوغورنه می‌گوید رسید، دل می‌گوید نرسید.) همچنین از متون کلاسیک ادبیات فارسی برای مدخل‌ها نمونه یابی کرده و گاه به مقایسه‌ی میان آن چه فرهنگ‌ها و یا صاحبنظران در باره‌ی اصطلاح مورد نظر گفته‌اند پرداخته‌است. عبدالرحیم ثابت دکترای زبان و ادبیات فارسی دارد. این امر به او کمک می‌کند تا در معادل یابی یا توضیح معنا و مفهوم، با نگاه عمیق و دقیق به تحلیل ساختاری و دستوری عبارت و اصطلاح نیز بپردازد و از زاویه ادبیات فارسی آن را بررسی کند.

از دیگر وجوه تفاوت «خوان خنده» با فرهنگ‌های مشابه، توجه آن به طنز پنهان واژه‌ها و یافتن سویه‌ی طنزآمیز عبارات جدی است که این امر از دید اکثر فرهنگ نویسان نادیده گرفته می‌شود. چرا که آنان معمولاً به کاربرد احتمالی لغت یا اصطلاح در حوزه‌ی طنز توجه ندارند و به یافتن معنای معمولی و کاربرد جدی‌اش اکتفا می‌کنند در حالی که در محاورات رایج ایرانیان شوخ طبع، واژه‌هایی مثل «راه گم کردن» و «شماره گرفتن» صرفنظر از معنای معمول و کاربرد جدی، کاربردی طنزآمیز هم دارند که در کتاب حاضر به آن اشاره شده است .

اگرچه حوزه‌ی کار کتاب به گواهی حروفی که روی جلد آن نوشته شده است، به تعبیرها و عبارت‌هایی اختصاص‌دارد که رنگ و آهنگ لهجه شیرازی دارند ولی مؤلف در مقدمه اشاره‌کرده که اگر تعبیر و عبارتی طنزآمیز را در جایی دیگر نیز شنیده است، آن را در کتاب آورده، «مبادا در این دنیای شلوغ گم و گور شود.» نتیجه آن که اگرچه تمرکز کتاب بر اصطلاحات طنزآمیز شیرازی است، ولی دربرگیرنده‌ی کنایات و اصطلاحات طنزآمیز خارج از لهجه‌ی شیرازی نیز هست. کاش پژوهشگر ارجمند تمرکز خود را تنها روی عبارات طنزآمیز شیرازی می‌گذاشت و ثبت عباراتِ در معرض گم و گور شدن را به فرصت دیگری می‌سپرد! چرا که اولاً این در هم آمیختگی مثل‌ها و عبارت‌های طنزآمیز شیرازی و غیرشیرازی، کار پژوهشگران را در مراجعه به کتاب مشکل می‌سازد و از ارزش پژوهشی آن می‌کاهد و ثانیاً گسترش واژه گزینی، ضریب دقت اثر را کم می‌کند. چرا که اگر میدان واژه‌ها و اصطلاحات فرهنگ حاضر، تمامی ایران بود، می‌بایستی حجم کتاب چند برابر باشد. برخی از این دسته از واژه‌های غیرشیرازی کتاب، ماشین نوشته‌ها و ادبیات جاده‌ای است (عاقبتِ نیمکتِ آخر) ، برخی نقیضه سازی است ( آن چه شیران را کند روبه مزاج/ازدواج است ازدواج است ازدواج) و برخی عبارات ترکیبی مطایبه آمیز آمیخته از کلمات فارسی و انگلیسی و عربی است (مرسیکم‌الله) که ملاک گزینش نمونه‌هایی از این دست از میان انبوه نمونه‌های موجود، مشخص نیست. بخصوص این‌که در مقدمه می‌خوانیم که در این انتخاب‌ها، دامنه‌ی کاربرد اصطلاح میان مردم نیز دخیل نبوده است و از واژگان غیر شیرازیِ گزینش شده، برخی دامنه‌ی کاربرد وسیع‌تر و برخی کم‌تری دارند. از این رو به نظر می‌رسد گسترش دایره‌ی واژه‌ها به کل ایران، از سویی در حوزه‌ی کار کتاب (فرهنگ عبارت‌های طنزآمیز شیرازی) نیست و از سوی دیگر از دقت کار و ارزش تحقیقی و پژوهشی آن می‌کاهد. در این میان به نظر می‌رسد چه در مورد اصطلاحات شیرازی و چه غیر آن، یکی از عوامل گزینش واژه، دوری عبارت یا اصطلاح از رکاکت و تندی بوده است، امری که در مقدمه نیز به آن اشاره شده است. این امر با توجه به حساسیت‌های رسمی و غیررسمی در عرصه‌ی فرهنگ و اخلاق، تا حدی پذیرفتنی است. با این حال با توجه به آمیختگی فرهنگ عامه با چنین عباراتی و گستره‌ی وسیع به‌کارگیری آن در فرهنگ عامه، حذف کامل چنین عباراتی در متون پژوهشی، شاید جامعیت کار را تا حد زیادی مخدوش سازد. از این‌رو شایسته است که راهکاری برای این امر در نظر گرفته شود تا بتوان ضمن در نظر داشتن حساسیت‌های اخلاقی، تصویری جامع‌تر را از فرهنگ مطایبه‌آمیز مردم در آثار پژوهشی ارائه داد.

سخن آخر آن که کتاب ارزشمند«خوان خنده» در سال ۱۳۹۳توسط دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم و با همکاری بنیاد فارس‌شناسی منتشر شده است.