این روزها صفحه فرستنده‌های تلویزیونی کشورهای اروپایی پر است از اجتماع مردمی از پاریس با این شعار:"ما همه شارلی هستیم". حمله مسلحانه به دفتر مجلۀ طنز شارلی‌ابدو و به رگبار بستن سردبیر و دیگر همکارانش به کابوس می‌ماند، کابوسی که می‌توان آن را در کنار اقدامات خشونت آمیزمشابه در سالیان اخیر قرار داد و به بررسی زمینه‌های جامعه شناسانه و روانشناسانۀ پدیداری آن در میان اقلیتها دراروپای امروز پرداخت. اما آن چه این رخداد را از نمونه‌های دیگر(جدا از ابعاد فاجعه آمیز آن) متمایز می‌کند این است که تعصب کور و خشونت‌ورزی، این‌بار زبان و قلم را نشانه می‌رود و اندیشه آماج گلولۀ افراط‌‌گرایی قرار می‌گیرد. این است که از دقایق آغازین انتشار خبر، از سوی بسیاری از مقامات و مجامع رسمی و غیررسمی، محکوم کردن این رخداد با تاکید بر آزادی بیان به عنوان یکی از مولفه‌های جهان مدرن همراه شد. چرا که این رخداد تلخ در پی انتشار کاریکاتور ابوبکر بغدادی سرکردۀ داعش در این نشریه اتفاق افتاد و این احتمال را تقویت کرد که تروریستها، از وابستگان به این گروه بنیادگرای تروریستی باشند و حرکت آنها رنگ انتقامجویی داشته باشد، مساله‌ای که صحت آن بعدها با احراز هویت تروریست‌ها، تا حدی روشن شد. اما شارلی‌ابدو پیش از این هم کاریکاتورهایی با مضامین برانگیزاننده حاوی توهین به ارزش های ملی، اقلیتها و مقدسات منتشر کرده بود و بارها خط مشی تند آن از سوی رسانه‌های جدی فرانسه و کشورهای دیگر به نقد کشیده شده بود. در سال 2008 ویژه نامۀ پاپ را منتشر کرد که به نفرت‌پراکنی متهم شد. در نوامبر 2011 گروهی از منتقدان در اعتراض به انتشار کاریکاتوری در باره حضرت محمد(ص) دفتر آن را با کوکتل مولوتف به آتش کشیدند. در سپتامبر 2013 کارتونهایی با موضوع پیامبر اسلام منتشر کرد که باعث تظاهراتی علیه این مجله و دولت فرانسه در کشورهای اسلامی شد. اتحادیه دفاع حقوقی مسلمانان، نشریه را به تلاش برای ترویج خشونت، نفرت قومی و نژادی و توهین به مقدسات ادیان متهم کرد. دراین میان، مدیران شارلی ابدو همواره بر این نکته تاکید داشتند که در خندیدن به رهبران ادیان، آزادند وهر کسی از کاریکاتورها و مطالب نشریه ناراحت می شود می‌تواند آن را نخرد و نخواند. از این رو می‌توان با قرار دادن این خبرها کنار هم به مثابه قطعات یک پازل به این نتیجه رسید که شارلی ابدو قربانی خط‌مشی ستیزش مذهبی و عقیدتی خود شد. امری که لزوم بررسی محدوده آزادی بیان در عرصه طنز و کاریکاتور و نیز توجه جدی به حساسیتهای مذهبی را در جوامع چندفرهنگی امروز یادآور می‌شود. بی‌شک بی توجهی به این امر چنان فضای آشفته‌ای را پدید می‌آورد که راه بر هر بحث اصولی و جدی در عرصه محدوده آزادی بیان در شوخی با مذهب بسته می‌شود و حرکتهای متقابل رادیکالیستی از سوی برخی از مسلمانان نیز به این فضا دامن می زند و چرخه‌ای از خشونت را پدید می‌آورد که در آن بحثهای اصولی و منطقی به حاشیه می رود. به نظرم تاکید بر آزادی بی حد و حصر بیان در طنز (که امروز در سایۀ رخداد اخیر مطرح می شود)، شعاری است که سردهندگان آن نیز چندان اعتقادی به آن ندارند و صرفاً آن را به منزله سپر نفرت پراکنیهایی بکار می‌گیرند که در عرصه کاریکاتور و طنز به اعتقادات مسلمانان (که جمع بزرگی از اقلیتها را در جوامع غربی تشکیل می دهند) روا داشته می شود و فضای فکری و اجتماعی را تا مدتی برمی‌آشوبد. در برخی از این کشورها، شوخی با سوژه هایی مثل هولوکاست و رنگین‌پوست‌ها به خاطر حساسیت‌برانگیزی و نفرت پراکنی ممنوع است. همچنین در قوانینی مثل ماده 166 قانون جزایی آلمان بی‌احترامی به مذاهب یا جهان‌بینی‌های مختلف جرم است، در صورتی که در حدی باشد که آرامش عمومی را به خطر بیاندازد. با این حال در کشورهای عموما مسیحی غربی پس از دوران روشنگری دامن زدن به تعارضات قومی، عقیدتی و فکری در قالب به تمسخر کشیدن اعتقادات مذهبی و مقدسات بخش وسیعی از شهروندان (مسلمانان)، چندان مشمول این نفرت پراکنی و بی‌احترامی نمی شود. در حالی که امتزاج فرهنگی در جوامع امروز این سوال را بصورت جدی طرح می کند که به تمسخر گرفتن مقدسات مذهبی تا چه اندازه در محدودۀ آزادی بیان قرار می‌گیرد؟ شوخی با مقدسات، یکی از وجوه مهم و مناقشه برانگیز طنز است که نیازمند بررسی‌های جدی است. دراین عرصه، سوالات مهمی وجود دارد که تا کنون از سوی صاحبنظران پاسخ درخوری نیافته است و برخوردهای نسنجیده و تند، زمینه را برای هر برخورد علمی و منطقی در این میان بسته است. آیا هر طنز مذهبی لزوما موهن است؟ آیا طنز نقادانه، مصداقی از توهین و سخره است؟ آیا توهین امری بیناذهنی است و قصد و نیت فرد در توهین آمیز بودن یا نبودن عملش نقشی ندارد؟ آیا هر اثر طنزی وقتی وارد امور الاهیاتی می‌شود می‌تواند توهین به مقدسات و وهن اعتقادات تلقی شود؟ آیا برای نقد بخشی از درک بشری که با تقدیس سرشته شده است می توان آن را به تمسخر گرفت؟ اصولا شوخی با مقدسات تا چه حد مجاز است و حدو مرز آن با تمسخر چیست؟ آیا نقد هر اندیشه بنیادگرایانه و واپس گرایانۀ مذهبی در قالب طنز را می توان توهین مذهبی قلمداد کرد و آن را جزو خط قرمز ها شمرد و محکومش کرد؟ چرایی رواداری پایین مسلمانان نسبت به صاحبان دیگر ادیان در برابر طنزهایی که به مقدسات می‌پردازند چیست؟ پیشگیری از رخدادهای تند و پرخشونت در گرو یافتن پاسخ به این سوالات است.بخصوص وقتی بپذیریم که ویرانگری طنز بیش از هر اثر هنری دیگری است و یک اثر طنز می‌تواند آرامش جامعه را (که در سایه احترام متقابل به افکار و نظرات شکل می گیرد و مکمل رواداری است) برهم زند. البته، حتی ترسیم دقیق این خط و مرزها، احتمالا به معنای پایان ماجرا نخواهد بود:علیرغم تمام بحثهای نظری، باز هم در چهار گوشۀ جهان، جریانات فکری و سیاسی‌ای هستند که به نام طنز نفرت می‌پراکنند و در مقابل، جریانات دیگری نیز هستند که هیچ اندیشۀ مخالفی را برنمی‌تابند و هوادار نابودی آن‌کس هستند که مثل آنان نیاندیشد، متعصبانی که تعصب کورشان، راه را بر هر رواداری می‌بندد وبه کمتر ازمرگ مخالفان خود رضایت نمی‌دهند و به بیرحمانه‌ترین شکلی برای هر اندیشه ناموافقی مرگ را رقم می‌زنند، چندان که برای همکاران شارلی‌ابدو رقم زدند.
(انتشار یافته در روزنامۀ شرق)