علیرغم سابقۀ طولانی حضور طنز در فرهنگ کتبی و شفاهی ما ایرانی‌ها، منابع نظری طنز در زبان فارسی، از تعداد انگشتان دست هم تجاوز نمی‌کند. گویا ایرانی، شوخی را هم به شوخی گرفته‌است! طرفه آن که بخش عمده‌ای از همین حجم اندک تحقیقات حوزه طنز نیز دارای همپوشانی‌اند و بیشتر، به توصیف و دسته بندی گونه‌های شوخ‌طبعی و یافتن نمونه هایی از آن در آثار کلاسیک و نیز بررسی طنز در آثار نویسندگان متقدم و متاخر می‌پردازند و ارتباط چندانی نیز با تحقیقات جهانی در این حوزه ندارند. از این رو آشنا ساختن مخاطب ایرانی با پژوهش‌های عرصه طنز در دنیای امروز ، بی شک،کار ارزشمندی است.
اخیرا کتابی از سوی نشر نی و با ترجمه محمود فرجامی و دانیال جعفری انتشار یافته‌است با عنوان:"فلسفۀ طنز". فلسفۀ طنز را جان موریل استاد فلسفۀ دین کالج ویلیام اند مری ویرجینیای آمریکا نوشته است که یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران و نظریه پردازان معاصر حوزۀ طنز است. او به طنز بمثابۀ یک جهان‌بینی می‌‌نگرد ونظریۀ محوری او در طنز متکی بر فراغت بازیگوشانه است: وقتی ما یک تغییر ناگهانی را در وضعیت ذهنی‌مان تجربه کنیم و فارغ از دغدغه‌های روزمره به جای این که جدیش بگیریم بازیگوشانه از آن لذت ببریم به طنز می‌رسیم، لذتی که تنها از حیوانات خردمند برمی آید! موریل در این کتاب، می‌کوشد با تمرکز بر این نظریه، دست مخاطب را بگیرد،گام به گام با او پیش رود و او را با خود به کاوش فلسفه طیبت و شوخ طبعی ،چیستی آن و فرآیند تحولش در تاریخ تکامل انسان و نیزارزیابی جایگاهش در زندگی بشری ببرد. او ضمن این بررسی مهم‌ترین تئوری ها را در باره خنده در حوزه روان‌شناسی، زیست‌شناسی، تکامل، زیبایی‌شناسی و اخلاق بررسی می‌کند و می‌کوشد نقاط قوت و ضعف آن‌ها را بازگوید. در این میان بدون هراس از بزرگی نام‌هایی چون زیگموند فروید، جریان کلی نظریه پردازی ها و آزمون‌های علمی را مورد نقد قرار می‌دهد و نکات جدیدی را طرح می‌کند که در سایۀ تفکرات قالبی در زمینۀ طنز مورد غفلت و بی‌توجهی قرار گرفته است.در انتها نیز می‌کوشد در برخورد مقایسه ای میان طنز و فلسفه،ارتباط میان این دو را بیابد و از این راه به بررسی رد پای طنز در اگزیستانسیالیسم و آیین ذن بپردازد.از جمله نکات ظریفی که او بدان توجه داشته ، بدیهه گویی در طنز است که در سایۀ توجه جامعه شناسان ، زبان شناسان و روان شناسان به لطیفه (متون شوخی از پیش آماده) مورد غفلت قرار گرفته است. تاکید موریل در این کتاب بیشتر بر گونه‌ای از طنز متمرکز است که در لحظه تولید می‌شود و به شکل شوخی‌های فی البداهه انعکاس می یابد که این گونه شوخی نزد او جایگاهی فراتر از لطیفه دارد. یکی از بخشهای مهم کتاب ( که گرچه دغدغه مهم مخاطب فارسی زبان است ولی کمتر به صورت علمی مورد بحث قرار گرفته است)، مسالۀ طنز و اخلاق است. کتاب می کوشد به مهمترین مباحثی که در ارتباط میان طنز و اخلاق مطرح است بپردازد و اثرات مثبت و منفی طنز از منظر اخلاق را بازگوید.از دیگر مباحث مهم کتاب که در سایۀ برداشتهای رایج ما از طنز اغلب مورد غفلت قرار می‌گیرد مسالۀ بررسی طنز بمثابه یک تجربه زیبا شناختی است. واقعیت این است که که ما به طور معمول بیشتر به طنز، رویکرد کارکردگرایانه داشته‌ایم و کمتر از منظر زیبایی شناسانه با آن برخورد کرده ایم . موریل در این کتاب فارغ از نگاه سیاست زده و تقلیل گرایانه به طنز، آن را بمثابۀ یک اثر هنری و برخوردار از ارزش زیبایی شناسانه می‌بیند. تاکید بر طنز بمثابه یک تجربۀ زیبا شناختی می‌تواند راه را بر بسیاری از سوئ تعبیرها ببندد و تحلیلی درست تر از این مقوله ادبی را ممکن سازد. این امر چنان برای طنزنویس سیاست زده ایرانی غریب است که وقتی نویسنده می گوید که طنز سلاحی برای انقلابیون نیست مترجم در پاورقی به نقش برانگیزاننده طنز در ایران معاصر اشاره می کند و این سوئ تعبیر را ناشی از تداخل دو عبارت ساتیر و هیومر در ترجمه می داند.
عنوان کتاب در زبان اصلی،این است:
Comic relief:a comprehensive philosophy of homor.
که به:"فلسفۀ طنز:بررسی طنز از منظر دانش،هنر و اخلاق)"ترجمه شده است. استفادۀ نویسنده از عبارت هیومر در عنوان،ناظر بر آن است که کتاب،تمامی حوزه های شوخ طبعی(هیومر) را شامل می شود و خاص طنز (ستایر)نیست. از این رو به نظر می رسد مترجمان با نشاندن طنز درعنوان کتاب در معادل یابی با هیومر بر معنای مصطلح طنز (که ناظر برتمامی شاخه های شوخ طبعی و خنده سازی است) نظر داشته اند و این واژه گزینی ناظر بر مفهوم تخصصی طنز نیست.
در جایجای کتاب، حساسیت مترجمان در واژه‌گزینی و معادل‌یابی و تلاش برای انتقال درست مفهوم و منظور نویسنده به چشم می خورد. این امر در سایۀ حضور دو مترجم، یکی پزشک متخصص و آشنا به اصطلاحات علمی در حیطۀ زیست شناسی و علوم مربوط به آن، و دیگری نویسندۀ حوزه طنز، میسر شده است و حاصل درک مترجمان از سوژه و احاطه آنها بر اصطلاحات مربوط به آن است و می تواند به خواننده این اطمینان را بدهد که با نگاه و نظر موریل، چنان که هست، سر و کار دارد! بخصوص این که پاورقی های دقیق و کارشناسانۀ مترجمان، فهرست نمایه ها و منابع انتهایی کتاب به یاری متن می آیند تا مخاطب ایرانی را به درکی بهتر و کامل تر از موضوع برسانند. این امر از آن رو مهم است که در زمینۀ معادل یابی واژگان طنز، وحدت رویه ای در میان نویسندگان وجود ندارد و این امر،کار پژوهشگران عرصه طنز را در مراجعه به منابع مختلف طنز مشکل می‌کند و گاه در انتقال مفهوم درست متن نیز خلل ایجاد می‌نماید. با این حال رد پای این گونه اختلاف رویه و نظرها در یکی دو مورد در کتاب حاضر نیز به چشم می خورد. برای مثال مترجم به دنبال یافتن معادلی برای لغت پانچ لاین ، اصطلاح خنده گاه را که از سوی داریوش آشوری به او پیشنهاد شده است به کار برده است، در حالی که پیش از این، احمد اخوت در مقالات و کتابهای متعددی که در زمینه لطیفه نگاشته است، آن را لُبٌ مطلب ترجمه کرده است. بهتر می‌بود در متن کتاب به این مورد اختلاف نظر در واژه گزینی اشاره می‌شد ،امری که در سایر موارد بدان از سوی مترجمان توجه شده است.
خلاصه آن که موریل در این کتاب با زبان ساده و شیوا و شیرین و نگاهی عمیق و امروزی، مخاطب را در درک لذت جوهر طنز و شوخ طبعی با خود شریک می سازد، و به او فرصت کشف دوبارۀ آن را می‌دهد، کشفی که لذت آن بی‌شک برای خوانندۀ کتاب، کمتر از رویارویی با خودِاثرِ شوخ طبعانه نیست !...

(انتشار یافته در ماهنامه تجربه،خرداد 93)